Туй  киемнәре һәм  киемнәр  белән  бәйле  йолалар

Ф.С. Баязитова

КИЙЕМ БЕЛӘН КИЛҮ, КИЙЕМ КИТЕРҮ каз.ар., нгб.-крш., нокр., тмн., срг., мәл., әстр. кияүгә һәм киленгә һәр ике якның кара-каршы кием бүләк итешүе. Кием китерү көнендә мәҗлес ясаганнар, бу йола, ягъни, үзара кием алмашу, ике гаилә арасында туганлашуга ярдәм итә дип ышанганнар.
—  Кыз йакка да кийем белән баралар, малай йакка да кийем белән баралар, йак-йаклы кийем була.    Кызга күлмәк, башына йаулык, айагына чолка¹, бишмит, биш-

1 чолка — оек

мит тышлык, казаки, шәл китерәләр. Кайнаналары, тигән кешеләре¹ кийем белән киләләр — нокр.
—  Йәш   киленгә   кийем   китерәләр.   Күлмәк,   камзул, фәйшунка² башына и калым сүлиләр. Шуннан сын  инде кен куйгач туйга әзерләнәләр. Айакларына читекләр, кәвешләр, чарыклар³ китергәннәр — тмн.
—  Кызга инде    ике күлмәклек    бирделәр бийаталар. Элеке заманда кесәбикәйе⁴ инде. Күрсәтсәм дә була инде  сиңа, йалында гына — каз.ар-саба.
—  Беләзек-сырга⁵, бәрән кабы тун⁶ сөйләшәләр,   шулай  бирә торганнарыйы, күлмәк, шәл, җегет җагы китерә —нгб.-крш.
—  Баштан айак кийем сорый кыз анасы, кийемнән пәлтә,  шәл, ату⁷ сорый кызга. Туйга йегерме көнме, бер аймы кала кызга кийем китерәдләр, җыраг авыллардан ат белән  арбага салып китерәдләр. Җаулыгын, чөлкәсен, пәлтәсен,  тастарын җибәрәде җегет бит,мага җаучы җибәргәндә  тастар да җибәргән. Кызга бөтен кийемен кийәү жагы бирәде — әстр.
—  Йегет йак    кыз йакты чакырады,    анда йегет йак кийетли⁸, йагалы⁹ кийем бирә анасына-атасына.

«Тун биреп алган киленем»,— дип әйттеләр — әстр.
—  Кийем китерәде кийәү йак, торатан¹⁰ алты   кийемнәрне,  көртә¹¹, шәл, ату  бирәте, кайулы   ату, йәптәләр¹² пирәте — себ.
—  Паштан  айак  кием,  кейәүнеңке йеңкәлеге әпкилә. Башына шәл сурайлар, ату сурайлар — себ.
—  Бер әбәбезгә шунтай кийемнәр биргәннәр, айагына гөлле ату, өстенә йакшы көйләк биргәннәр, башына ак шәл биргәннәр.  Кысныңкы ата-аналарына көйләк кейәүдән — себ.
—  Кыс йактан да булган көйләк кейәүнең ата-инәсенә Көйләклек мал булган, маллай¹³ булган көйләк — себ.

1  тигән кешеләр — туган тиешле кешеләр
2  фәйшунка — озын чуклы ефәк шәл
3  чарык — күн аяк киеме
4  кәсәбикә — яшь хатын-кызлар кия торган җиңсез камзул
5  сырга — алка
6 бәрән кабы тун — сарык тиресеннән тегелгән тун
7  ату — читек
8  кийетләү — бүләкләү
9  йагалы — якалы 10 тора — шәһәр
11   көртә — бишмәт
12 йәптә —камзул
13 маллай — мал көенчә, материя көенчә

—  Элек саманта туй кейемнәре алып килгәннәр урауцыклар¹ белән, урауцыкны ацкан    кешегә бүләк    булган ацуцыга — себ.
—  Урауцык эцентә  кийәү  көйләк  пулаты    кысныңкы, эцке кийемнәр, айакка кейәр пулаты, пашына салыр шәлме, йаулыкмы пулаты — себ.

КИЙЕМ СҮЛӘҮ, КИЙЕМ-ТОТОМ СҮЛӘҮ срг., тмн., мәл. үзара кием-салым бирешү турында киңәшү.
—  Сүз өзгәндә кызга өс кийем сүлиләр, сынны нават² булган, билле инде, цабуы кабарып тора торган булган. Анарга зур шәл сүлиләр, зур йон шәл — срг.
— Кийем-тотом сүлиләр, кызга кан'иш йагыннан йон күлмәк, чакчур³, читег алалар. Йегет атасы баштан айак кийендерегә сүли. Кыз йагы кан'атасына күлмәк, кан'анасына күлмәк әзерли, тумачаларына⁴ әзерли — мәл.
—  Пых күлмәк,  атлас камзул,  бархыт казаки,  айакка читек-калуш сүлиләр киленгә — тмн.
—  Киленгә тун сүлиләр иде элгәре, тун инде миңа да анакай тектергән иде.    Пишмаштан йыгылганым да бар туным ман — чүп тә булмады — лмб.

Кийәүгә кием әзерләү:
—  Кийәүгә дүрт кат бирәләр күлмәг-ыштан, бийәләй, бер кулҗаулык была анда, читег-эризинкә, җилән. Ул читекнең эченнән урап кийәргә бер аршын киндер ийе, чолгау. Анын ике башын чигеп җибәрәләр ийе, уртасы чигүле түгел ийе — трбс.
—  Туй азбарында⁵ кийәүне баштан-айак кийендерәләр. Кийәүгә киҗеле ыштан, ак күлмәк, кара кәпәч⁶    кигезә, кийендерә инде кыз йагы — кузн.
—  Кийәүнең башында камалы бүрек,    кыска казаки, кизитек бизәкле, билне буганнар билбау белән, мамаҗин⁷ булган билбаулары — чпр.
—  Кийәү булган кешегә читег-эрзиңкә, чалма, җилән, чалбар,  биш    кат    күлмәк-ыштан    әзерли    килен булган кеше — минз.
—  Җегет кешегә алача ыштан җүләп    куйган    килен,

1 урауцык — төенчек
2  нават (рус на вате) — бишмәт
3  чакчур — күн башмак
4  тумача — кыз туган
5   туй азбары — туй була торган йорт
6  кәпәч—түбәтәй
7  мамаҗин (рус бумазея) — бумазея

КҮЛМӘК ИЛТҮ м.-кар. туй вакытында һәр ике якның бер-берсенә туй киемнәре: күлмәк, тун һ. б. бирешүе.
—  Күлмәк илтү буладыр иде. Кийәүгә күлмәк илтә'ләр  иде кичтән, шаровар илтә'ләр. Кийәү шул күлмәкне, шароварны кийеп чиркуга винчалауга³ бара. Күлмәг илтергә  кыз йулдашлары бара. Кыз йагына сарафан алалар иде, тун тектерә'ләр иде йегет йагы.

ТУГЫЗ  БИРҮ әстр. егет ягыннан кызга киемнәр китерү.
—  Тугызны тутырып биресез, диләр, шәл киләде, күлмәк киләде, йаучы әпкиләде арбага салып. Кызга тастар-сылавыч, тийен тун, йакшы укалы капталлар⁴, атулы калушлар  бирәләр.

ШӘЛ  КИТЕРҮ срг.    кызның ризалыгын  алгач,    егет ягыннан бүләк итеп зур матур шәл китерәләр.
—  Шәл китерү була. Йегет йагыннан зур  шәл китерәләр, өстенә көмеш тәңкәләр тезгән.    Шунда китерәләр аны йегетнең йакын кардашлары. Аларга кыз йагыннан падаркы бирәләр — срг.

КЫЗ ТЕЗҮ, КЫЗНЫ ТЕЗҮ тмн. кияү буласы кешенең кызны кием-салымнар белән тәэмин итүе.
—  Кызны тезегән кийәү туйдан бырын, пух⁵ шал', пәлтә  алып биргән кийәү.  Кыз тезү борында булган, хазер бездә йуг инде — тмн.

КӘБЕН  КИИЕМ нокр.  егет ягыкнан  кызга  бирелгән туй киеме кыз аны мунчадан киеп чыга.
—  Кәбен кийем бирә инде кийәү туйга, эр кешеләребез  кәбен кийем бирә инде. Күлмәг исе, йаулык исе, чите'лер исе.    Кәбен мунчадан сун ол йак китергән күлмә'не кийә, ол йакның кийеме белән    кизүләп⁶ йери,    башына йаулык йаба, камзул кийә, алҗапкңч җаба — нокр.

КӘБЕН КҮЛМӘК нокр. туй күлмәге.
—  Кәбен күлмәк ак булсын, акны кигәләдек, аста да ак булсын, эстә дә ак булсын. Сандыкка салып   куйгаладык, туй беткәч кәбен күлмәкне.

1   бота — пута, билбау
2  чөлкәбаш — оекбаш
3  винчалау (рус. венчать) — чиркәүдә никахлашу
4  каптал (рус. кафтан) — өске кием
5  пух (рус. пух, пуховой) — мамык
6  кизүләп — өй эшләре эшләп

КҮЛМӘК-ЫШТАН ПЕЧҮ кузн. туй алды йоласы; йәрәшелгән кызның якыннары кияү өенә аның тормышын күрергә, туганнары белән танышырга баралар, ә элегрәк кияүгә күлмәк-ыштанлык материяне үлчәп, кисеп кайта торган булганнар.
— Күлмәг-ыштан печәргә бардылар кыз эвеннән йегет эвенә катыннар. Кийәүнең эвен чамалап киләләр күз багышка кызның йакыннары, тәтәләре. Шунда затларын багып китәләр, кийәүгә күлмәг-ыштан печеп тегәләр — кузн.

Туй вакытында  кызлар  кия  торган  баш  киемен хатыннар кия торган баш киеменә алмаштыру

БАШ БӘЙЛӘҮ, БАШ САРУ әстр., крш., миш.д. туй вакытында кызның башына хатыннар кия торган баш киемнәре киертү.

Керәшеннәрдә бу эшне кыйаматлык әни башкара торган булган. Кызлар баш киеме: калпак чачак, маңгай укаларны салдырып, хатыннар баш киеме: мәләнчек, сүрәкә, чигәчә һ. б. киертелгән. Бу йола Идел буендагы күрше халыклар, мәсәлән, мари, чуваш, удмуртларда, шулай ук кайбер төрки халыкларда да билгеле. Борынгы славяннар турындагы язмаларда да бу турыда мәгълүматлар күп (Зеленин, 1926, 315—317; Гаген-Торн, 1960, 139—150).
—  Кыйаматлыкка баргач баш бәйләтәләр. Элгәре мона шулай буладырыйы. Мәләнчек, чигәчә, сүрәкә, түгәрәк җаулык бәйләтә кыйаматлык. Түгәрәк җаулыкны зур кан'ишле  кешеләр, җәш киленнәр җаба торган булган, безнең әни бер җыл җатым, дийер ийе — каз.ар.-крш.
—  Тастарлар әзерләп куйылган энде,  баш сарас, диделәр,  җылатас, диделәр —т.я.-крш.

Керәшеннәрдә яшь киленнәр кия торган баш киемнәре:

МӘЛӘНЧЕК, МӘЛӘЧЛЕК, МӘРӘЧЛЕК — тәңкәле һәм укалы һәртөрле баш киемнәре астыннан киеп калдырыла торган, чепчик рәвешендәге баш киеме.

ЧИГӘЧӘ — чигә турысына тәңкәләр тезеп тегелгән баш киеменең бер өлеше.

СҮРӘКӘ — мәләнчек һәм чигәчә өстеннән киелә торган баш киеме. Сүрәкә биек була һәм укалар белән чигеп эшләнә.

Сүрәкәләр чиктем киргесез,
Кийереп чиккәннәргә биргесез (борынгы җырдан).

—  Сүрәкә канаты артка асылынган, ычы итәкле буладырыйы,  кыругум җаннары тасмалы буладырыйы. Аның эстеннән катыннар җаулыгы бәйли җәш киленнәр, чуклы ак жаулык — чст.-крш.

ТҮГӘРӘК ҖАУЛЫК —кара ефәк җеп белән чигелгән, кырыйларына ука тотылган, маңгай турысына тәңкәләр тезеп эшләнгән баш киеме, аны яшь киленнәр кия. Түгәрәк яулык дип аталса да, бу баш киеме дүрт почмаклы була, аның уртасында күпертеп чигелгән эре кара бизәкләр төшерелгән. Тикшерүче галимнәр күрсәткәнчә, шундый бизәкләр болгар-хазар берлегенә караган төрки халыклар өчен хас билге булып торган (Плетнева, 1967, 175; Мизиев, 1985, 205—206). Түгәрәк җаулык һәм сүрәкә чигүчеләр авылда берничә генә оста булган, аларның тәҗрибәсе бер буыннан икенчесенә күчеп килгән.
—  Түгәрәк җаулыкны    бер җыл җаптым җәш килен булгачын.    Түгәрәк җаулык чиктем мин,    түгәрәк күзем түнтәреп. Сез икәнен белгән булсам, карар ыйым күземне күтәреп, дип җырлыйларыйы — каз. ар.-крш.
—  Түгәрәк җаулыкны зур кан'ишле кешеләр, җәш киленнәр  җаба торган булган, безнең әни бер җыл җаптым дийер ийе, кайсы кеше ике ай гына җаба — чст.-крш.

әстр., миш.д., т.я.-крш. башка бәйли торган урама: ул сөлге кебек озын, баш-башлары чигелгән яки бизәкләп кулдан сугылган була.

БАШСАРГЫЧ, БАШТАРТКЫЧ, БАШТАРТКЫЧ-ТАСТАРГЫЧ әстр. тастар.
—  Башсаргыч сарып йерделәр йаңы төшкән киленнәр, иртә белән торганда кийеп алады.
—  Баштарткыч ылбадан¹ булды ул, йефәктән, алдына йефәктән бәйли.    Йәш килен кичикләгәндә² бәйли баштарткыч, аны җиңгәләр бәйли доган ыйы.
—  Баштарткыч-тастаргыч    булды    киленнәрдә,    арты озын, ике йагы да озын, бу төшен бөклисең дә, аның бавын бәйлисең.

БАШТАСТАР тмн.: — Баштастар әнекамныкы сандыкта. Укалы ак баштастар сарган килен кеше.

БУЙТАСТАР әстр. баштан алып, аяк йөзенә кадәр асылынып тора торган тастар, аны яшь киленнәр бәйләгән.

1  ылба —ефәк
2  кичикләү —яшь киленнең бөркәнчеген ачып, йөзен халыкка күрсәтү.  Килен олы кешеләр алдында тез чүгеп тора.

—  Минем абам   (әнийем)   буйтастар сарган. Абамның буйтастары миндә торады.

КЫЙЫК ТАСТАР әстр. олы хатын-кызлар бәйли торган тастар.
—  Кыйык тастарны әле дә кийәм гуй.

ТАСТАР АЛУ лмб. кыз ягыннан ризалык билгесе итеп бирелгән тастарны алып кайту. Соңыннан, килен төшкәч, ул тастарны аның башына бәйләтәләр.
—  Анан  килә тагын  башкыда,    кас'ы кенне куйасың тастар алырга. Баштастар бирәләр башкодага, пухлы чуклар  баскан. Тастар  алырга килгәндә кыз йагыннан кыз анасы йәшә катыннар, малай йагыннан малай анасы йәшә  катыннар. Сүлисең, ак тастар бирәсең. Тастар алу әле дә бар ул. Кызны савсимга килешү була шал тастар алу.

ТАСТАР САРУ миш. д. яшь киленнең башына хатыннар бәйләп йөрергә тиешле булган сөлгесыман ак материя бәйләтү. Элек мишәрләрдә кызлар башларына ука-чәчәк бәйләп, такийа яки тайка киеп йөргәннәр. Килен кешегә тастар сару аның инде кыз гомере белән хушлашуы, икенче төрле тормыш башларга тиешлеген белдергән. Чуваш  телендә сурпан — шул ук мәгънәдә, кыргыз — тастарлуу, ногай — тастарлы — кияүгә чыккан хатын-кыз. Мәсәлән: «Бир атаны тахиялы къызы да, тастарлы къызы да болгъан». Ярәшелгән кызны ногайлар «башына тастар төшкән» дип әйткәннәр   (Гаджиева,  1976,  144—145).
—  Килен булгач тастар сари иде. Кызлар йаулык йаба, калпак кийә. Килен бирнә итеп бирә тастарны кан'анага. Тастар сың укалы була, тастар эстеннән шәл дә бәлиләр. Казан тәке¹ була башлары — тмн.

Ай-хай башымдагы тастарым
Ике очында да бер салу².
Кигач кына кашлар тудыкалар
Икебездә дә бер йазу³.

—  Тастарны әбийем сари иде. Сезгә чәре бу бетәр кызым әтә иде.    Йеслек кебек, укалы була тастар, бармак кинлеге йәшел пыласа була тастарда — кузн.

Ак йүкәгач суйдыгыз,
Кабыгын кайа куйдыгыз?
Ап-ак тастар сардыгыз,
Йаулыгым кайа куйдыгыз? —

дип җырлаган килен — т.я.крш.

1  тәке — хәтле, кадәр
2  салу — бизәк
3 йазу — язмыш

—  Туйда кызга тастар сарилар, кыз йагыннан йакын кешесе, йеңгәсеме инде. Башына бәләп куйа шал тастарны.     Чәчне кешегә күргәзергә йарамый диләр ийе элеке, чәчне күрмәсеннәр эчен тастар сарилар инде.    Йылы да була, бун'н'ар эшеми — лмб.
—  Туй башлангистан, кызны келәткә җапкистан тастар  сарындырганнар,    туй күлмәкләрен    кийендергәннәр, минчәткә алып киткәннәр — т.я.-крш.
—  Малай   җортонда   сарындыралар   тастар,    җиңгәсе сарындыра.    Тастарны сарынып, кикча¹ бәләп кетү каулаткан  йәш киленнәр. Алдан тастар сарына башына, өстән кикчаны  бәләп куйа. Җана киленгә шалай сарындырган, киленгә килешә энде тастар — т.я.-крш.

АНАБАШ күрш. хатын-кызларның баш киеме: чалмасыман итеп бәйләнгән яулык.
—  Анабаштан, читек-чарыктан йөрде анам. АНАБАШ   БӘЛӘҮ  күрш.  яулыкны  чалмасыман   итеп бәйләү.
—  Әниләребез анабашлар бәлиләр иде, тастарлар сарыналар иде.

КУКЫШ' ЧЫГАРУ тмн. яулыкны башның бер ягына ике кат төенләп бәйләү, ул төен кукыш' дип атала. Шулай бәйләнгән яулык өстеннән икенче кат, юка яулык бөркәнәләр.
—  Качан   бара  мәҗлескә,    кукыш'  чыгарып   бәләгән. Менә Әйшә кукыш' бәләгән башына.

МҮГЕЗ ЧЫГАРУ, МҮГЕЗ ЧЫГАРЫП БАШ БӘЙЛӘҮ крш. мәләнчек, чигәчә, сүрәкәләр өстеннән яулык бәйләү, ул мөгезсыман булып тора.
—  Элеке безнең керәшен катыны баш бәйли торганыйы бит, мүгез чыгара, мәләнчек, сүрәкә,    чигәчә бәйли. Без кызыбызны җуйып килдек, кайа кызыбыз, күрсәтегез, ди кызның әти-әниләре шунда. Бездә бер кыз бар барын да, түлке ул мүгезле, диләр.

МҮГЕЗЛЕ КАЛПАК нокр. алгы яктан почмаклы калфак, аның өстеннән яулык бөркәнәләр.
—  Мүгезле калпак кийеп, аның өстеннән йефәк йаулык бөркәнеп, итәкле күлмәк, камзул кийеп йөрерләр ийе киленләр.

1 кикча — почмаклап бәйләнә торган яулык

НЕГЕЗ ЧЫГАРУ, НЕГЕЗ БЕЛӘН БАШ БӘЙЛӘҮ миш.д. мөгез чыгарып баш бәйләү.
—  Күлмәк кийә, фәртек кора, негез белән башын бәйли, шәлен йабына йәш килен. Күркәйтеп бәли идек, негез чыгарып. Күрекле дә була, килешә дә. Тылымына кемеш манитлар тага, суга бара,    пич тә йага, кашык-шава да йыва - кузн.

ЫРУГ (рус. рог) ЧЫГАРУ тмн. к. кукыш' чыгару.
—  Килен кеше йаулык йабына, йантыкка ыруг чыгара, эшәл бәли, әле дә шәл бәлә'лим ыруг чыгарып.
—  Әнийем, бер'инче' 'аплады, җәш 'илен'и бүли' бири, 'уш¹ бүли' булсын, парлы торсыннар ди. 'Үли'лир, җаулы'лар  'ушны 'аплайлар җәш 'илен'и — кас.

Яшь киленнәр бөркәнчекне бер елга кадәр салмыйлар:
—  Бөркәнчек, йаулык, шәл белән урак ура килен, йарамый салмага. Бер килен салып урган эссегә түзмәгәчен, кайнанасына чакканнар. Кешедән ойат, дигәннәр кайнаналары, ник салдың, дигәннәр — нокр.

Әдәби әсәрләрдә яшь киленнең бөркәнчектә йөрүе турында:
—  Гөлбану йанып, тыгызланып, бөркәнчек эченә сыймас кебек булып китте, хәле бетте, иреннәре, теле корып бетте... (Г. Ибраһимов.)

АК ҖАУЛЫК крш. ике башы чигүле, сөлгесыман ак материя, мишәрләрдәге тастарга туры килә.
—  Катыннар ак җаулык бәйләгән инде, бөйстәр   кевек була ул. Башта сүрәкә бәйлиләр дә сүрәкә өстеннән ак җаулык бәйлиләр — каз.ар.-крш.

ДАРАЙ ҖАУЛЫК крш. ефәк яулык. Чаг. ног. даьре — ефәк шәл, кум. дарай тафта, дарай гелек — дарай күлмәк.
—  Дарай җаулык алып керде җегете, бардавай дарай җаулык.

КУШ трбс, КУШ, КУШЙАУЛЫК байк., стр., КУШҖАУЛЫК  трбс, злт., минз. ике яулыкны бергә теркәп тегелгән бөркәнчек.
—  Ул куш җабынып йөрү әй матур булайды да. Мин кушны беләм. Франсуз җаулык бар әле куш җасап куйарлык, берәй фырансуз җаулык бар әле, бетәс түгел җау-

1 уш — куш, ягъни парлы

Кушйаулык  сүзенең   әдәби   әсәрләрдә   кулланылышы:
—  Гөлбану үзенең чигүле алсу  алъяпкычын чыгарды да, җиңел уңган кул белән тиз-тиз бәйләде, каршыларга килгән    каенсеңелләр ярдәме белән    чиләк-көянтә алды, кушъяулык  (бөркәнчек)  ябынды да алты кыз белән бергә  якындагы чишмәгә суга китте...
—  Яшь килен кушъяулыкны ипләбрәк ябынды да, каушабрак ак өйгә керде, каенатага бер сүз дә әйтмичә, йөзен  йартылаш каплабрак, сәкегә, киез өстенә  ашъяулык җәеп, чәй әзерләде, шаулап кайнаган самавырны кертеп куйды (Г. Ибраһимов).

ТАСТАР ҖАУЛЫК т.я.-крш. башка яшь киленнәр урап куя торган сөлгесыман ак материя.
—  Тастар җаулык эшләгән алты атна, үзе сугып, башбашларын  тегеп; (чигеп) нәгышлаган—т.я.-крш.

ШӘЛҖАУЛЫК каз.ар.-дөб. чәчәкле зур яулык.
—  Матур итеп шәлҗаулык бөркәнеп китерә инде җәш килен суны, аны читтән караштыргалыйлар инде, җәш килен су китерә дип, шулар килене, дип.

ШӘЛ:

АЛДЫРЛЫ ШӘЛ каз.ар.-лш. бизәкле калын шәл.
—  Алдырлы шәл диләр йие,    ансысы йәшел төшәдер ийе сукнага, кыйбатлы инде.

БАРАШКАВЫЙ (рус. барашковый) ШӘЛ срг. чуклы йон шәл, бер генә төс яки буй-буй төрле төсләрдән сарык йоны кушып эшләнә.
—  Барашкавый шәл сүлиләр әвәле кызга, бәйәле шәл, кара төстә дә була.

БУБРИК.  (рус бобрик)   ШӘЛ  бәр.  зур  кара  шәл.

1  кайны — кайната
2  монаули-монаули — мондый-мондый

— Бубрик бик йакшы эшәл  ул,  пустау йанында әнә бубрик инде, аның бөтеркәсе булыр ыйы.

ЙЕБӘК ШӘЛ срг. ефәк шәл.
—  Калпак кийәләр туйда, йә йебәк шәл йәмне.

КАЗЛАВЫЙ  (рус козел)  ШӘЛ мәл. мамык шәл.

КАМЧАТ ШӘЛ  т.я.-трх.    бизәге    күпертеп    чигелгән калын шәл.

КУВЫКЛЫ ШӘЛ мәл., КӘМИЛ ШӘЛ тмн., КҮБЕК ШӘЛ срг. бүртмәле озын чачаклы ак ефәк шәл.

ПИНЗЕ ШӘЛ каз.ар.-әтн. мамык шәл.
—  Пинзе шәле бармы, дип сораганнар кыз биргәндә, калын әйберсенә мамык шәл, пинзе шәл, читек-кәвеш китергәннәр.

ФӘЙШҮНКӘ ШӘЛ тмн. озын чуклы ефәк шәл.
—  Фәйшүнкә  шәлләрен  йабынып  йеңгәләр туйга  киләләр.

ЭРФӘК ШӘЛ срг. төрле төстәге бизәкләр төшерелгән юка шәл.

ҖУАН ШӘЛ т.я.-крш. шакмаклы калын шәл.
—  Җуан шәл китерделәр миңа, кыш бәйли торган, чуклары да бар.

ШӘЛҮНКӘ (рус шаленка) баст. шәл.
—  Кайнанам бутка пешерде, бирнәгә шәлүнкә бирдем агары.

МАҢГАЙ ТӘҢКӘ крш. маңгай турысы тәңкәләр белән бизәлгән баш киеме, аны гадәттә яшь киленнәр кигән.
—  Маңгай тәңкә кийеп, чигәчәләр кийеп җөрисең инде килен бугачын.

МАҢГАЙЦА байк. тәңкәләр  белән  бизәлгән түбәтәй.
—  Тормышка  цыккац цәцне күрсәтергә түгел,    цәцне кайнатамы, кайнагамы күрсә, никах бозыла. Кайнага кергәц сикереп   торорга урыннан.    Мин үзем    белекле генә ийем, урыннан сикереп торам ул килеп керсә. Маңгайца кийеп йердем.

МАҢЛАЙЧА гәй. тар гына материя кисәгенә ике рәт тәңкә тезеп ясала һәм маңгай турысына киелә торган бизәнү әйбере.

МИЗБЕК әстр.-кунд. яшь киленнең баш киеме. Чаг.: төркм. йасмак, чув., мари нашмак — баш киеме, бөркәнчек.
—  Кызды  йаулыгы   белән  әкитәләр,     авылга   бер-ике чакырым калганда кийендерәләр, мизбек кийертә җиңгә.
—  Йацы төшкән  киленгә  мизбек кигезгән,  мизбекнең авырлыгы җарты пот, сигез килагырам,  мин  күрдем гуй. Төнгә йатканда шишеп йатады, иртә белән торганда кийеп  алады. Җиңгәсе белән китеп мизбекләрен салып йөргән далада гына, кизәккә барса гына:

Җиңгәм майым, икебез
Без барабыз кизәккә. 
Җалкындай кара чәчебез,
Кур булдыгыз мизбектә,—

дип җырлаган.

САРАВЫЦ себ. яшь киленнең баш киеме.
—  Саравыц башында, питен бөргәп йөргән бер    йылгаца, ойалган, ойатлы булган.

СЫЛАВЫЦ срг., СЫЛАВЫЧ әстр., кузн. чәчкап.
—  Сылавычны чәчкә кийәләр,    чәч эремнәрен шанда тыгалар, әле манитлар тагалар борынгыларны —кузн.
—  Тастар, сылавыч эчендә чачы торган, чачларын күрсәтми, битен күрсәтми — әстр.

ЧӘЧКАП урт. д., ЧӘЧКЫН лмб. чәч толымнарын каплап тору өчен киелә торган бизәнү әйбере.
—  Чәч эргән, чәчен кем дә күрмәсен, чәчкынга тыгып йибәр. Чәчкынның ычына манит таккан, чеперәктән теккән, эч эрәт манит тезгән —лмб.

БЕРГӘНЧЕК т.я.-крш., БЕР'ИНЧЕ' кас, БӨРКӘНЧЕК, БӨРКӘҮ нокр., трбс, тмн., крш. килен булып төшкәндә бөркәнә торган шакмаклы киндер материя.

Имәннәр сайгак имерек¹,
Җүкәләр сайгак җимерек.
Атлар җигеп, бөркәнчек салып,
Кыз алырга килдек җилдереп — каз. ар.-крш.

Туган гына Аудаким,
Бергәнчекнен. пычмагын
Җугары күтәреп бәйләмә,
Буйым кыска — тишәлмим² — т. я.-крш.

—  Туйда бөркәнчек йабынып тора кэлин, әрҗә катында тора, битен ачма йарамай — нокр.
—  Киленнәр төшәргә  барганда әбәзәтелне бөркәнчек,

1 имерек — бу сүз жырда гына очрады
2 тишәлмим — чишә алмыйм

ике җаулыкны теркәп, бит турысына сагалдырыклар ¹ куйып,  чуклар белән — трбс.

БАСМА БӨРКӘҮ тмн. ситсыдан, күз турысына ике тишек ясалган бөркәнчек.
—  Туйда әвәле безнең заманда басма² бөркәү йабынганнар. Йәш килен белән кийәү кул тотышмаган, бөркәвен  тоткан кыз туйда. Басма бөркәү йабынганнар, күзләре турысына ике тишек уйганнар — тмн.

БЕР'ИНЧЕ' 'АПЛАУ кас. бөркәнчек каплау. Кияү керер алдыннан кыз янына берәр кардәш тиешле хатын-кыз яки дус кызы керә һәм аңа бүләк итеп яулык, күлмәклек бирә. Шул бүләк яулыкны кызның башына беркәндерәләр.  Шуннан соң елап җырлый:

Башкынайымдагы йаулыкайым
Күземә күренә йәшел тик.
Җапмасана, тутикай, бу пәрдәне,
Күземә күренә кәфен тик.

—  Башында  'алпа'  җәш 'иленнең, җа'шы җеби'  шәл була, 'үли'е а' була, тездин түбин була,    айа'    битендән. Теш анасы була    'озның шул бер'енче' 'аплай би' савап дип. Бал аша'ан 'энне бит бер'енче' 'аплайлар җәш 'илен'и, шәл, 'үли' 'аплайлар. Ма'а җадашым³ җапты бер'инче' — кас.

БИТАЧАР, БИТКҮРЕМ әстр. туйдан соң кияү йортында яшь киленнең бөркәнчеген ачып, йөзен халыкка күрсәтүгә багышланган мәҗлес. Чаг. ног. бит ачар, бит ачар той — шул ук мәгънәдә (Гаджиева, 1976, 98).
—  Битачар булганча күренмәгән килен, иртәрәк бара суга. Кайсылары бер атнадан йасаган битачарны, кайсылары бер айдан.
—  Биткүремдә кәрдәшләр, дус-ишләр чакырыла, былау пешә, төрле бәлешләр пешә. Алдына пәрдә короп кыз чыга.  Биткүремдә өч җаулык тотады кыз җиңгәләре, җакын туганнары килеп җаулыкны алады да килен белән күрешәде,  килен сәләм кылады тезен бөгеп, кул алып чыгады.
—  Битен ачкан кеше   җәш киленгә акыл биреп утырады:

1  сагалдырык — чачак
2  басма — ситсы
3  җадаш — кыз туган

«Йакшы бул, кайнанаңны тынла,
Агар сәләм әйтеп тор,
Айагың бөгеп сәләм әйт,
Кайнатаңа каршы сүләмә,
Кайнанаңның, телен ал,
Кайнанаңның кулын ал,
Каты сүләмә, телен кайырма,
Суын биреп, ашын биреп тор»,— ди — әстр.

БИТ АЧУ м.-кар. яшь киленнең битен ачып халыкка күрендерү.
—  Ад'асы инде  бит  ача,  күлмәкме, җаулыкмы  бирә: «Безне ташламагыз энде, ололарны оло итегез»,— ди. Киленне битен ачып шулай күрендергәч    чыгып китәләр дә туй беткенче чыланда утырып тыралар икән, эстәл артына чыкмилар икән.

БӨРКӘНЧЕК АЧУ крш., миш.д. туй вакытында яшь киленнең йөзен ачып кунакларга күрсәтү. Керәшеннәрдә кунаклар табынга утырганнан соң, кызның әти-әниләре җыр белән кызларын туй кунаклары алдына чыгарып күрсәтүне сорыйлар:

Бийекәй тауларның башында
Җәш үләмнәр җата җәшәреп.
Безнең бәбекәйләр сезләрнең кулда,
Кайда тотасыз аны җәшереп?

Яшь киленнәр киеменә киенгән, баш бәйләнгән кызны бөркәнчектә килеш кунаклар алдына чыгаралар, ике яктан ике малай килеп уклау белән яшь киленнең бөркәнчеген ачалар. Бу вакытта кияү егете йөгән чылтыратып торырга тиеш.
—  Кийәү җегете җөгән   авызлыгын  чыңгыртата,  кыз җанчык бирә кийәү җегетенә. Бөркәнчекне алып кызларга таба ата. Кем өстенә төшә, шул тизерәк кийәүгә китә, имеш — каз. ар.-крш.

ЙӨЗЕН АЧУ лмб. к. бөркәнчек ачу.
—  Йәш киленнең йөзен  ачыгыз, диләр. Бер ир бала килә, бөркәнчеген ача киленнең. Йөзен ачканда олы-кары бар'ам итә.

КҮРЕНДЕРҮ тмн., кузн., лмб., м.-кар. туй мәҗлесендә кунаклар алдында яшь киленнең битенә ябылган яулыгын яки бөркәнчеген ачып, халыкка аның йөзен күрсәтү.
—  Халыг инде килә, эстәл кыругына килеп басалар, кыз ман йегет шанда инде.    Кызның инде фәрдәсен бер бала ала,    анарга кыз йаулык бирә.   Ул инде күрендерү була — тмн.
—  Кичен үк күрендерү була, күрендерәләр, кыз шалайга йабынган, йырлап-йырлап күрендерәләр:

Тыпыр-тыпыр бийер идем,
Идәнеңнен, уйы бар.
Чыгарыгыз йәш киленне,
Ничә кар'ы¹ буйы бар — кузн.

—  Йертәсен инде кызны күрендерәләр, тагы кийәү йегетләре  килә. Йәш килен йабынган, шәле сакалына чике, кийәү йагында бер-ике кеше килә дә    шәлен  башыннан ала. Кийәү йегеттән сорилар, сатам бу шәлне, аламсын? Кийәү күпме дә булса акча бирә, ала шәлне катнысыныкын, йәш киленне утырталар.
—  Туйда сый  хөрмәтләрен  куйгач,  кунаклар  бийергә чыгалар,    кызны күрендерергә чыгаралар,    кыз битләрен ача төшеп кунакларның кулларын үбеп чыга, киредән чебелдег  астына керә, үз урнысына. Күрендерергә килә йегетнең йакын-йакын кардәшләре, кызның йакын    кардәшләре, сибеләләр — кузн.

МАМЫК тмн., кузн. яшь киленнең бөркәнчеген ачу йоласы, ул туйның икенче көнендә, хәтын-кызлар гына җыелган мәҗлестә үткәрелә. Ни өчен бу йола мамык дип атала, сәбәбе ачык түгел. Күрәсең, ул төрки халыкларның бик борынгы этногенетик бәйләнешләренә барып тоташа торгандыр. Кумык халкында элек шундый йола булган. Яшь киленнең йөзен ачып халыкка күрендерү вакытында түшәмгә икмәк-чүрәк һәм мамык киертеп таяк беркетеп куя торган булганнар. Икмәк —туклык, җиткелекле тормыш, ә мамык — картайганчы озын гомер теләүгә ишарә булган булса кирәк (Гаджиева, 1985, 254).
—  Йәш киленне утырталар идән уртасына кызлар белән бергә. Башына вәл² йабалар, эскәтер йабалар.    Бер малайга бирәләр ике ыклау. Малай ыклауны шаки йери. Ат'алар: «Иреңне тыңла, кан'аңны тыңла, сорамичы йермә». Малай шаки йери, алар шул эскәтерне түле³   белән бергә выргыталар бер кызга.    «Выт сиңа да шул эшләр булсын»,— дийеп. Выт мамык шул була — тмн.
—  Мамык менә шул була. Йәш килен вәлле тыра выт', кызлар шаки йериләр, вәлне алып выргыталар. Йәш килен кала калпак мынан — кузн.

1  кар'ы — борынгы үлчәү берәмлеге, терсәктән алып бармакларга кадәр булган озынлык.
2  вәл — вуаль
3  тул — тюль

ПӨРГӘНЦЕК, ЭРӘЙБӘК себ. яшь киленнең бөркәнчеге.

ПӨРГӘНЦЕК АЦУ, ЭРӘЙБӘК АЦУ себ. яшь киленнең бөркәнчеген ачу йоласы.
- Килен пөргәнцектә утырган, эрәйбәктә. Аны оллы әбиләр, корткайаклар¹ цирәнкә цийып² ацып цыгып китәтләр:

«Көнеңңе күр,
Утыңны йак,
Песнең йәшебескә цык,
Палалы-пакралы³ пулгын,
Перле-потаклы пулгын,
Осон гомерләр, киң тәүләтләр бирсен,
Тиңәле⁴ йәшәп, тиң картайың,
Кушайагыс пелән⁵ көмер иткәле йассын».

Шабаланы⁶ сугып торасын эрәйбәкне ацканда.

АЛДАПКЫЦ себ.:
—  Алдапкыц цаптыралар алтына киленнеңке, йеңкәлеге цаптыра.

АЛЙАПКЫЧ, АЛҖАПКЫЧ урт. д.:

АЛМАЛЫ АЛҖАПКЫЧ, ТҮШЛЕ АЛҖАПКЫЧ, ТҮШЛЕКЛЕ  АЛҖАПКЫЧ, ЧУПТАРЛЫ АЛЙАПКЫЧ, ЧҮПЛӘМЛЕ  АЛЙАПКЫЧ, ЧӘКӘНЛЕ АЛҖАПКЫЧ:
—  Алмалы алҗапкычны киленнәр көн дә бәйләп җөрерләр  ийе, иртә белән торгачын да билен буып   бәйләп куйарлар ыйы — каз.ар.-крш.

АЛЧҮПЕРӘК гәй., крш. алъяпкыч.
—  Килен алчүперәген үзе белән алып килә, иртүк торып  коймак пешергәндә   билен буып   куйа — каз.ар.-крш.

АЛЫНЙАПМА чпр.:—Алынйапмам билләрдә, йилфердәми  йилләрдә.

ЗАПУН (рус. запон) миш.д., крш. алъяпкыч.

Кызыгыз иртүк торыр,
Ап-ак запунын корор.
Әнисендә ничек торса,
Бездә дә шулай торор — хвл.

1  корткайак — хатын-кыз
2  цирәнкә цийу — шырпы сызып
3 палалы-пакралы — бала-чагалы
4  тиңәле — тиң булып
5  кушайагыс пелән — парлы булып
6  шабала — кашык

ЗАПУН БУДЫРУ срг., лмб. туй мәҗлесендә кунаклар алдында яшь киленгә алъяпкыч бәйләтү, аны, гадәттә, кайнана булган кешедән бәйләттерәләр. Шул вакытта килен кешедән барлык кунаклар алдында «әни» сүзен әйттерәләр.
—  Йәш киленгә запун будыра кан'әни.  Кунаклар сорыйлар  киленнән:

«Кем запун будырды?» — «Әни». Өц мәртәбә сорыйлар.  Кас'ы сабын, кас'ы йаулык, кас'ы акца бирә киленгә кыртлап —срг.

ЗАПУН КЫРТЛАУ лмб. яшь киленгә алъяпкыч бәйләткәннән соң, аны котлап бүләкләр бирү.
—  Туйда йәш киленгә запун бәлиләр дә запун кыртлыйбыз  дип бүләкләр, акча йийалар. Акча йиганнан сың шал запунга салалар кесәсенә. Акчасы да, запуны да йәш киленгә була.

ПӘРТҮК (рус. фартук) кузн. алъяпкыч. Туй вакытында кызны кияү өенә озата баручы кызлар, арчилар кигән.
—  Арчи кызлары эстенә кийә бидәрле күлмәк, икитәклек, кушитәкле. Пәртүкнең очы канвалаган. Өр-йаңа пәртүкне, билдәнле, килешле ак пәртүк кора арчи кызлары.

ФАРТЫК. (рус. фартук) әстр. алъяпкыч.
—  Киленнәр чигүле фартыклар кигәннәр. Бөтен фартык,  җиңле фартыклар булган, китәннән, бәздән теккән, арттан да,  алдан да йабык фартыклар кигәннәр — әстр.

АРКАЛЫК әстр. хатын-кызлар кия торган җиңсез камзул.

ЧАЛ АРКАЛЫК әстр. йон материядән тегелгән камзул.

МАХМАЛ АРКАЛЫК әстр. бәрхет камзул.
—  Аркалыкның итәге киң, укалы була, төймәләре көмеш  була, туйга кигәннәр аркалыкны. Йулак-йулак¹    йефәктән астарлыклы аркалык була, билләре бөрелеп тора, аркалыктан күләге чыгып тора.

БУСТЫРЫК кузн., лмб. бәрхет камзул, аны яшь киленнәр кия.

Көндәлек бустырыгым — кызыл гарнитур,
Кешлек бустырык — йәшел гарнитур,
Йәшел гарнитур — укалы булмас,
Йазулы башым — тынычны күрмәс — кузн.

1 йулак-йулак — юллы-юллы

- Бустырык выта йеңнәре бархыт баскан, итәгенә дә, йен ычларына да шанди манитлар. Йәш киленнәр кийә бустырыкны — лмб.

ЙӘПТӘ себ. камзул, яшь килен киеме.
—  Паркәт йәптә кигән киленнәр.

КАМЗУЛ нокр. яшь килен киеме.
—  Менә монантын камзул була иде инечле. Печин чаптым, йаман кызу кен. Камзулны бәрдем дә калдырдым. Кайтканда саклап торган бийем. «Нәрсәгә камзул салып йерисең?»—ди,— кешедән  ойат»,— ди. Андай закун  иде.

КЕСӘБИКӘ  каз.ар.-әтн.,  каз.ар.-блт.,    минз.    хатын-кызлар,  яшь киленнәр кия торган кыска камзул.
—  Укалы  кесәбикәм  йалында  гына,  кертеп күрсәтәм сезгә.    Калынга салдылар әвәле кесәбикәне кызларга — каз.ар.-блт.

АБУРКАЛЫ (рус. оборка+лы)    КҮЛМӘК    минш.д. итәк очына бала итәкләр тотылган күлмәк.
—  Йәш килен абуркалы күлмәк кигән,    арт чабуына бастым да, абуркасы сүтелде. Мин ыйатлы булдым. Чүп тә тегел ¹, чүп тә тегел әтә теге — лмб.
—  Киленнәр пулни² күлмәкләр кигән, абуркалар бер эч була. Йеңе озон, сун энде эшкә бара, битне йапкан, камзул кигән, бечәнгә бара—тмн.

АЛЫНЧАЛЫ КҮЛМӘК хвл. укалы изү куеп тегелгән күлмәк.
—  Алынчалы күлмәкне йәш килен дә кийә, кан'н'а да кийә. Ул кәдерле нәрсә булган, алынчаны йарашкан кызның анасы кан'на'га биргән.

БӘБӘЙ ИТӘКЛЕ КҮЛМӘК каз.ар. бала итәкле күлмәк.
—  Бәбәй итәкле күлмәкне туйга үзем тектем, әле   дә сандыкта тора күлмәгем.

КАЛТАЛЫ КҮЛМӘК крш. бала итәкле күлмәк.
— Йәш килен калталы күлмәк кийә. Калта диләр, менә  күлмәкнең итәгенә бөреп куйалар кечти итәк, калталы күлмәк була. Калталы күлмәкләр кийеп, аның өстеннән ука-җилән кийәр ийек — т.кам.-крш.

МАХМАЛ КҮЛМӘК әстр. бәрхет күлмәк.
—  Кызга махмал күлмәк китерәләр җегет биттән.

1  чүп тә тегел — берни түгел, бер нәрсә дә юк
2  пулни (рус, полный) — мул итеп теккән

КӨЙЛӘК себ. күлмәк.

ЙЕҢГӘЛЕК КӨЙЛӘК себ. туйда җиңгә булган кешеләргә бирелә торган күлмәк.

КЕЙӘҮ КӨЙЛӘК себ. кыз ягыннан кияүгә бирелә торган күлмәк.
—  Кейәүгә кейәү көйләк алаты кыс, күкле, аклы көйләк.

НИКАХ КӨЙЛӘГЕ, НИКЕ КӨЙЛӘК себ. кызга кияү ягыннан никахка кадәр китерелгән күлмәк, кыз аны никах укылган вакытта кия.
—  Никахка нәрсә кейәү китергән, никах көйләген кейеп  утырган, никах көйләк, никах йаулык булаты.
—  Нике  көйләк тип  кигесәтегәннәр  ийе,  кийәү бирә тоган  ыйы,  тускынца кигән,  киленцәк үс гумеренә  саклайты, ул минен, нике көйләгем, ти.

НҮГӘР КӨЙЛӘК себ. туйда кияү егетләренә бирелә торган күлмәк.
—  Нүгәр көйләк тип нүгәрләргә көйләкләр бирә торганнар  ыйы, йеңгәлек көйләк тип йеңгәлекләргә бирә торганнар ыйы.

БЕЛӘЗЕК: КЫСМАЛЛЫ БЕЛӘДЕК минз., ЧЕЛДЕРМӘКЛЕ  КУШ БЕЛӘЗЕК миш.д.:
—  Беләдек, җөдөк кигән, кысмаллы беләдек. Хәдерге күк кимәлле беләдекләр түгел — минз.

Челдермәкле куш беләзек
Минем беләкайымда,
Сүнми торган утлар йактың
Минем йөрәкайымда — лмб.

БУЙДЫМАР, БУЙТМАР, БУТ'МАР, МЫЙТУМАР, крш., ПУТ'МАР, ПУТ'ЕМАР, ПУТ'ЫМАР миш.д. өч-дүрт  рәт тәңкәләр тезеп ясалган хәситә. Төрле фонетик вариантларда бу сүз башка халыкларда да билгеле: үзбәкләрдә буйон тумор — муенга киелә торган бизәнү әйбере,  ногайларда мой тумар, мыйын тымар — талисман, көньяк удмурт һәм бисермәннәрдә бут'мар — татарлардагы  кебек үк хәситәне белдерә   (Белицер, 1951, 77—78).
—  Аннан сың бут'мар кийәләр иде, бут'марны белмисеңме? Ул була шанди хамыт кебек уканыкы, анарга тезгән  кемеш акчалар, кемеш кенәләр кыңгыраулылар, култыг  аста кесә бар иде — лмб.
— Камзул,  бала итәкле,  алынчалы күлмәкләре,  путимары  булган җәш киленнең — хвл.

МУН'ҖАКА крш. тәңкәләр тезеп эшләнгән бизәнү әйбере, муенга кияләр.

Муйнымдагы мун'җакамның
Җиде бөтен минем тәңкәсе...

ПИРТА, ФИРТА лмб., кузн. тәңкә яки мәрҗән тезеп, ука тотып ясалган изү.
—  Фирта әтәләр, энҗеләр, мәрҗәннәр тезгән, анамда бар иде. Йәш килен фирталы әтәләр, мактилар — кузн.

САКАЛ крш. тоташ тәңкәләр тезгән күкрәкчә.
—  Сакал күп кешедә булмады элек, сакалга тәңкә күп кирәк тезәргә.

КӘСИТӘ, КӘСИЛӘ каз.ар. к. хәситә.

Кәсилә ди бауларың көмеш буса,
Саласың да килмәс муйныңнан...

ЧАПУК тмн., лмб., кузн. тәңкәләр тезгән күкрәкчә.
—  Киленгә кийендерәләр  чапук,    кыры  манитлардан гына ул, утыз ике манит.

Кемеш кенә манит куш чапук,
Кыз буйым үстердем, элмәдем.
Мине шул үләргә бирдегез,
Йәшлек кенәм белән белмәдем.

Чәчкә тага торган бизәнү әйберләре:

ЧУЛПЫ урт.д. чәч толымының очына тагыла    торган, челтәр һәм тәңкәләрдән ясалган бизәнү әйбере.
—  Чәчкә чулпы була торганыйы йәш киленнең тәңкәдән,  чылдырап торадырыйы ул. Атлап җөргәндә бас-бас, атла-атла дип кенә барайы — трбс.

ЧӘЧТЕЗМӘ нокр.    чәч толымының өстенә куела торган, тәңкәләр тезеп эшләнгән бизәнү әйбере.
—  Чәчтезмә диләр, чәчне эрәләр дә эстенә укага тәңкә тезгән чәчтезмә салалар.

ЧӘЧТӘҢКӘ хвл. чәч толымының очына тагыла торган тәңкә.
—  Ызбага кергәндә чәчтәңкәләрен тотып керә, кан'на, кан'ата ишмәсен ул тавышны.

Касыйм татарларында яшь килен киеме:
—  Башында 'алпа', җа'шы җеби' шәл була җәш 'иленнең.  'үли'е а' була, тездин түбин була, айа' битендин.
—  Җәш 'илен а'лы җа'шы 'үли' 'ийә.    Түле а', фата була, җефә'тин, чәчә'ле була. Айа'ына бәтин'әләр и'езилир.  'үли'тин 'эни бара җылы ва'ытта. 'илен булып төш'ич баш'аларын 'ийә инде.

Нократ татарларында яшь килен киеме:
—  Йугары итәк дип итәк салып тегәләр ийе күлмәкне береп-береп, изүләр, кәситә, ул былай кемеш тәңкә генә була. Пич алды йакта йугары итәкле күлмәк кийәләр ийе. Камзул  белән   йөрерләр   ийе  киленнәр,   мүгезле  калпак, алйапкыч итәкләре нагыш ийе кабартып чиккән, киндер алйапкыч кигеледеләр киленнәр.

Пермь татарларында яшь килен киеме:
—  Бала итәкле күлмәк,    энҗе калфак,  пырзумитлы¹ камзул, әмәйлек (хәситә) кигән киленнәр.

Себер татарларында яшь килен киеме:
—  Угалы  калбак кигән, йескә² генә  йебәк шәл, ике айыр манит³ цәцтә, муйын түмә⁴, махмал көйләк⁵, эрәйбәк-пөргәнцектә йөри.

Әстерхан татарларында яшь килен киеме:
—  Махмал күләк кигән, озон җиңле, абурткалы, айагында  чигүле ату булады, махмал каптал, йефәк аркалык. Чолка чишелми, ойат була. Тастар сарган, алтын санҗак⁶ кигән киленнәр.

1  пырзумит — ука
2  йескә — нечкә
3  манит (рус. монета) — тәңкә
4  муйын тумә — мәрҗән
5  махмал көйләк — хәтфә күлмәк
6  санҗак — брошка

Ф.С. Баязитова. "Гомернең өч туе" китабыннан, Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1992