| Tatar milli kieme | Fotoräsemnär |
Tatar saytları |
|
|
||||
|
|
Alyapqıçnıñ kiäm çikkänen…
Şulay ber qışnı änkäyne Qazanğa qunaqqa alıp kildek. Ni ğäcäp, ul alyapqıçın awılda onıtıp qaldırğan ide. Min moña artıq iğtibar itmädem. Ä menä änkäy alyapqıçın yuqsınıp, baytaq waqıt canına cılı tapmıy yörgän. Berazdan taptım min aña alyapqıç, taptım... Ul anı söyenä-söyenä kide, üz itep qulları belän sıpırğalap ta quydı. Ä awılğa qaytıp kitär aldınnan miña üzeneñ ber qänägätsezlegen belderde: "Qızım, aş bülmäsendä elek härwaqıt aq yawlıq belän alyapqıç elenep tora ide, bu yulı kürmädem". Onıta başlağanmın, ğafu it, änkäy, xatamnı tözätermen. Äye, balaçaqtan minem küz aldındağı matur alyapqıçnı onığım da kürep-belep üssen. Äle dä xäterlim: Cäwär äbiem dä alyapqıçnı bik yaratıp kiä ide. Ul bäbäy itäkle aq, sarı häm yäşel alyapqıçlarnı qulay kürde. Cäyen ciläkkä barğanda, alyapqıçın çirämgä cäyep, miña täm-tomlı qır tabını xäzerli ide. Bu küñel digäneñ, bik ğäcäp närsä ikän. Ğömer uzğan sayın, haman şul balaçaq suqmaqların qapşıy da tora. Alay bulmasa, bügen min tuğan yorttağı şaqmaqlap suğılğan kinder çarşawnı kütärmäs idem. Kütärdem dä şaqqatıp qaldım. Çü! Bu bit minem ätkäyneñ alyapqıçları! Menä anıñ ömälärgä kiep yörgän kinder alyapqıçı, xätta büränä sağızı da betep citmägän. Monısı - olı kesälese. Ätkäy anıñ kesäsenä çükeç, qadaq işe äyber salıp yörtä ide. Ä bu künnän tegelgän timerçe alyapqıçı, timerçelektä eşlägändä kigän, küräseñ. Äy, küpme yıllar elenep toralar inde alar monda! Bez äti-änilär yaratıp kigän alyapqıçlarnı onıta yazğanbız läbasa. İstälek öçen genä bulsa da balalarğa, onıqlarğa kürsätergä kiräk iç alarnı. Bälki, borınğı alyapqıç cirlegendä zamançasın uylap tabarlar... Zälidä ÄKBÄROWA. 
Şul çordağı ömälärdä, peçän häm uraq waqıtlarında yäş kilen häm qızlar östendä "tambur" çigeşle alyapqıç belän ciñsälär (1 nçe räsem), ä ir-yegetlärdä, älege dä bayağı, kiäw alyapqıçları (2 nçe räsem) küzgä taşlanıp torğan. Tatar xalqında ayıruça kükräkçäle alyapqıçlar kiñ taralğan. Äwwälräk alarnı öydä törle ısul belän bizäkläp (çuptarlap, almalap, sörmäläp) suqqan tuqımadan tekkännär (3 nçe räsem). Ceplären dä xatın-qızlar üzläre (citen häm kinder süsennän) erlägännär. XIX yözneñ ikençe yartısında inde öy tuquçıları da fabrikta eşlängän mamıq ceplären qullana häm bizäkläw öçen törle töstäge ğarus ceben faydalana başlağannar. Ğädättä, alyapqıçnıñ töse külmäk tösenä, räweşenä yaraqlaşqan bula. Külmäk häm anıñ deqoratıyv alımnarı tağın da nığraq belenep torsın öçen, alyapqıç başqa tör tuqımadan tegelgän. Töslärneñ menä şulay ber-bersenä qapma-qarşı quyıluı kiemne üzençä bertörle bizäp torğan.
Tatar xalqına elek-elektän "tambur" çigeşle alyapqıçlar da xas bulğan. Alar bigräk tä XX yöz başlarında kiñ taralış ala. Moña fabrikta eşlängän tuqımalarnıñ (qolenqor, büz, satin h. b.) häm tösle ceplärneñ barlıqqa kilüe, "tambur" çigeş ürnäkläreneñ baylığı häm tegü-çigü maşinasınıñ yärdämgä kilüe säbäpçe bula. Qazan artı awıllarında yäşäwçe tatar xatın-qızları alyapqıçların kübräk aq qolenqor yäki büzdän, itäk oçların häm kükräk öleşen tambur (elmä) ısulında çigep tegärgä yaratqannar. Çäçäk, yafraq häm başqa üsente sabaqların sürätlägän bizäklärdä kübräk tambur texnikınıñ "küpertep" çigü, "işep" çigü ısulları qullanılğan. Mondağı bizäklärdä dä töp urınnı küpçelek "cılı" töslär alıp tora, tös açıqlığında aq cirlekneñ role dä zur ikänlege kürenä. Äle dä yarıy şul bay tarixlı milli alyapqıçlarıbıznı äbi-änilärebez onıtmıy. Alarnıñ barlığın milli bäyrämnärebez dä iskä töşerä. Xäyer, bügenge tatar awıllarında çigeşle aq alyapqıç bäylägän qızlarnı äle oçratırğa bula. Bigräk tä tuy waqıtlarında qunaq qarşılawçı häm sıylawçı yäş qodaçalar östendä. Alarnıñ bizäkläre "şoma çigü" yäki "äwernä çigü" ısullarında eşlängän. Menä soñğı yıllarda Qazan artı awıllarında bizäkle (çäçäkle) sitsıdan tegelgän arqalı, qultıqlı, töreşle häm başqa yaña räweştäge (4 nçe räsem) alyapqıçlar taraldı. Alarnı yäş xucabıykälär köndälek öy kieme räweşendä faydalanalar. Bu küreneşne äbilärebez alyapqıçınıñ milli nigezdä yañaruı itep qararğa kiräk. Rämziä MÖXÄMMÄDOWA, “Söyembikä” jurnalı, №9/2001
|
|
©2004-2009,
|
Alyapqıçlı
äniem... Üz-üzemne belä-belgännän birle
alyapqıçtan ayırılmıy ul. İşek yanındağı
elgeçtä härwaqıt ike alyapqıçı
elenep torır. Eşlekkä digänen änkäy irtänge
namazdan soñ uq kiep, köne buyı salmıy. Ä inde
çäçäkle sitsıdan tegelgän "keşelekkä"sen
kibetkä-mazarğa çıqqanda ğına yaba. Nindi
genä matur külmäk kimäsen, anıñ östennän
alyapqıçın bäylärgä onıtmıy.
Äye,
alyapqıç tatar xalqınıñ bik borınğı
häm yaratıp kiä torğan üzençälekle
kieme. Anı elek-elektän törle cirdä yäşäwçe
tatarlar törleçä qullanğannar. Mäsälän,
Ästerxan häm Uqa-Sura basseynında yäşäwçe
tatarlarda alyapqıç kübräk eş kieme xezmäten
ütägän. Qazan artı häm Ural buyı awıllarında
yäşäwçe xatın-qızlar isä anı
häm köndälek, häm bäyräm kieme bularaq kigännär.
Alar alyapqıçnı ös kiemeneñ küzgä
bärelep torğan iñ matur öleşe itep sanağannar.
Baqtıñ isä, xalıq sänğäte ürnäge
bulırlıq bizäkle alyapqıçlar näq şul
töbäklärdä icat itelgän. Xäyer, bu yaqlarda
irlär dä alyapqıç bäylärgä yaratqan.
Mäsälän, öylänüçe yegetkä käläşe
üze suğıp çikkän "kiäw alyapqıçı"
büläk itkän. Yäş kiäw berençe yılında
kötü qarşısına çıqqanda qız
birnäsendä kilgän kiäw külmäk-ıştanın
kiep, çigeşle aq kinder alyapqıç bäyli torğan
bula.
Räsemnän
kürengänçä, "çüpläp"
(çuptarlap) suqqan alyapqıçnıñ bizäklär
ğammasında töp urınnı qızıl tös
alıp tora. Annan qala aq, sarı häm yärdämçe
bularaq, zäñgär, qara töslär qullanıla.
Älege bizäkle yullar tuqımanıñ qızıl
bizäksez cirlege belän bik matur aralaşıp bara.