Çabatağa mädxiä wä märsiä

("Milliät süzlege"nnän)

Kiev knyäze Vladimir belän anıñ ağası Dobrınya İdel buylarına yaw belän kilgäç (985 yıl), äsir töşkän bolğarlarğa qarıylar da, Dobrınya Vladimirğa äytä: "Boğawlı äsirlärne qarasam — barısı da kün itektän. Bolar bezgä yasaq tülämäs, äydä, üzebezgä çabatalılarnı ezlik," — di.

Çınnan da, bezneñ borınğı babalarıbız kün itek häm çarıq kebek kün ayaq kiemnären genä belgängä oxşıy. Läkin zamannar ütep, Mäskäw qul astına töşkännän soñ, tatar da çabata ürergä öyrängän. Telenä şaytan tökergän ber rus mujiğınıñ: "Nawçim zapad lapti plest", — dip äytkän süzläre iskä kilep töşä, läkin alar könbatışnı tügel, könçığışnı çabata kiärgä mäcbür itkännär şikelle. Ğälimnär çabata ürüne tatar maridan öyrängän digän fikergä awışalar.

İxtimal, çabata süze dä bezgä rus telennän yäki rus tele arqılı kergän bulır. Bilgele bulğança, rus telendä, "lapti"dan tış, "çobotı" süze dä bar, döres, ul "başmaq", "kün itek" mäğnäsen belderä. "Çabata" süzen, etimoloğıyk yaqtan, "çıpta" süze belän yänäşä qararğa da mömkin (alar oxşaş materialdan ürep häm suğıp yasala). "Çıpta" süze dä küp kenä törki tellärdä küzätelä häm anı farsı telennän kergän süz dip faraz itälär.

Rifkät Äxmätyänov tatar telendäge çabata süze farsı süze "çabatan"nıñ mäğnäse üzgärü yulı belän tuğan dip isäpli. Çabatan — öskä taba käkräygän oçlı borınlı kün itek. İxtimal, di ul, Urta İdel buyında mondıy kün itek modada bulğandır (şundıy kün itek kiep biegännärder — "çabata kämite"?) häm biyü töre bularaq "çabatan" süze şul zamannardan qalğandır. Bu süz kün itekneñ ber töre mäğnäsendä Awropanıñ küp kenä tellärenä kergän ikän. R. Äxmätyänov farsı telendäge çabatan, çabatand "çabata" (qayıştan ürelgän) süzenä dä iğtibar itä. 1972 yılda Mäskäwdä çıqqan "Russqo-tureskiy slowär"da ("Rusça-türekçä sözlük") "lapti" süze rusça formada qaldırılıp, "iskergän süz" dip iskärtelgän. Qazaq häm qaraqalpaq tellärendä şabata "çabata, başmaq" süze bar. Seber tatarları dialektında şıpıtıy —"çüäk" digän süz.

Tatarça yazma ädäbiätta çabata süzeneñ berençe tapqır qullanıluın, ixtimal, "Xanäkä Soltan bäyete"nä nisbät itep buladır. Anda mondıy yullar bar:

Ä bolay, "Alıp babay çabatasın qaqqan Cir" kebek ğıybarägä qarağanda, çabata digän närsä xalıq tormışına şaqtıy küptän kergängä oxşıy. Härxäldä, 1804 yılğı "Slowär rossiysqo-tatarskiy"da "çabata" süze terkälgän inde.

Çabata yasaw belän, ğädättä, öydäge ölkän buın şöğellängän, çönki qartlar inde başqa awırraq eşlärne başqara almağan. Läkin çabata yasarğa malaylarnı bik irtä öyrätä torğan bulğannar. Ä çabatanı kürkäm itep yasarğa öyrätü pedağoğıyk tärbiäneñ ber metodı bulğan diärgä mömkin. (Bu turıda rus yazuçısı Yevgeniy Permyäknıñ "Kem bıt'?" kitabında bik matur ürnäk kiterelä — ğädättän tış ıspay itep ürelgän çabatanı bazarda xätta sıñarlap satıp aluçılar da tabılğan, alar anı öygä alıp qaytıp, balalarına kürsätkännär.)

Çabata yasaw öçen ağaç qalıp, şöşle häm ütken päke genä kiräk bulğan. Anı, ğädättä, cide yükädän ürgännär. Çabatanı yasar öçen äzerlängän yükä tasması yükä oçı dip atalğan. Tuğız yükädän ürgän çabatanı qunaq çabatası digännär. Anı qunaqqa barğanda kigännär. Unikedän ürgän çabata (unikele çabata) tağın da ıspayraq bulğan. Çığanaqlarğa qarağanda, Lämbrä yağında (Mordowiä) çabatanı altıdan yäki biştän ürü taralğan bula.

Tatarda "Çabatanı qaytaruın ğına qaytar, ürüen kiräk kem dä ürer" digän mäkäl bar. Näqi İsänbät moña "Eşneñ başı qıymmät, digännän" dip añlatma birä.

Ber tatar dialektında "çabata tezmäse" sala dip atala ikän (R. Äxmätyänov).

Qaytarğannan soñ, çabata awızınıñ qırıyların, kinderä kertep qaldırıp, yasap çığalar — qanatlıylar. (Bu oçraqta kinderä işelgän baw tügel, bälki, bötergän yükä genä bulğan. "Tatar teleneñ dialektoloğıyk süzlege"ndä (1969) baw belän kinderä arasındağı ayırma açıq kürsätelgän: "İşkäç, baw bula, borıp qına quyğaç, kinderä, dibez".) Annarı çabatanı tezälär, qaytarğan berençe yükälären şöşle belän kertep çığalar, kinderä eçkä kerep qala ("Tatar teleneñ dialektoloğıyk süzlege" buyınça, 1993). Çabata awızınıñ ike yağında kinderä ütkärü öçen tişek qolaq bawı dip atalğan (şul uq çığanaq buyınça). Anı çabata küze, beşterä yäki qolaqsa dip tä yörtkännär ("Tatar teleneñ dialektoloğıyk süzlege", 1969). Tabışmaqlarda çabatanıñ bile, arqası, qolağı, qoyrığı, qabırğası, tabanı h. b. telgä alına.

Alpamşa turındağı äkiätebezdän şöşle dä här öydä bulmağan, kiräge çıqqanda, anı kürşe-külännän alıp torğalağannar dip beläbez. Zindanğa eläkkäç, Alpamşa üzeneñ şöşle birep torğan dustına xäbär cibärä häm, anıñ at ayağı tawışın işetep, bolay dip cırlıy:

Uquçılar belä bulır, Alpamşa baştaraq burıçqa aqça alıp torğan dustına möräcägät itep qarıy, anısı kiläse itmi, arzanlı häm däräcäsez şöşle alıp torğanı ğına yärdäm qulın suza... "Balta birep şöşle aldım — aldaladım tatarnı" kebek äytemgä qarağanda, şöşle çınnan da ähämiätsez ber närsä isäplängän dip äytä alabız.

Tatarstandağı Äyşiastı awılı xalqı çabatanı bik matur itep yasağan, dip söylilär. Şuña kürä bu awıl xalqına "qurıpsa" (yükä qayrısı mäğnäsendäge süz) häm "çabata" digän quşamat ta taqqannar. Çabata yasawnı biredä Näcmetdin isemle ber keşe uylap çığarğan, imeş. Çabatanı Keçe Ätnä awılına barıp satqannar. Tarixi beleşmälärgä qarağanda, XIX ğasırnıñ soñğı çiregendä Tatarstannıñ Biektaw rayonı Öbrä awılında da xalıq, tegermänçelek, miç çığaru, tegüçelek belän bergä, çabata yasap satu belän şöğellängän. Xäzerge Mamadış rayonı Tübän Sön awılınnan Äxmätcan babay Üsäli bazarına yegermeşär par çabata alıp kilä torğan bulğan. Qızlar, yäş kilennär öçen ul çabatanı matur itep, mögezlär çığarıp ürgän, dip söyli qartlar. Taw yağı — Norlat töbägendä başın törleçä bizäp suqqan çabatanı betle başlı çabata dip atağannar. Ğomumän, çabatanıñ ayaqqa iple yatuına, eş keşesen borçıp, qomaçawlap tormawına nıq iğtibar itkännär (Firdäws Ğäripowa buyınça).

XIX ğasır axırlarında xäzerge Tatarstannıñ Minzälä rayonı Tulbay awılı xalqınıñ da çabata ürep satu itkänlege beleşmälärdä terkälep qalğan.

Tatar şağire Xäsän Tufan üzeneñ autobioğrafiäsendä bala çağında uq çabata yasarğa öyränüe, "tupas "mordwa çabatası" tügel, bälki, bötenläy başqa räweşle, ıspay häm kileşle tatar çabatası ürergä ostaruı, andıy çabata kiyüdän xätta awılnıñ "modnitsaları" da baş tartmawı" turında äytä. Tatar çabatası tar yükädän keçkenä başlı itep ürelgän. Ğomumän, çabatanı matur itep ürä belü — bezdä keşeneñ tırış häm pöxtä buluın kürsätüçe ber sıyfat isäplängän. Taqtaş ta üzeneñ balaçaq dustı Moqamay turında:

Ä bit

— dip yaza.

Ayaq yözen qaplarlıq itep kinder tegelgän çabata "buşımnı çabata" dip atalğan.

Tarixçı Maqsim Gluxov "keräşen çabatası" digän töşençädän dä faydalana. Keräşen çabatası "şaqtıy tirän, oçlı başlı" bulğan, "dım ütkärmägän diärlek" häm ozaqqa çıdawı belän ayırılıp torğan ikän. Taw yağı keräşennäre çabata kiyüne çabata saru, digännär. Monısı inde çabata kinderäsen baltırğa matur itep urawğa bäyle räweştä kilep çıqqan süzder.

Mişärlärneñ "üz" çabataları bulmağan, "tatar çabatası"n alar "çuwaş çabatası" dip atağannar. Bu faqt mişärlär tarixına qarata qızıqlı ğına sorawlar da uyata.

Başqortostandağı Zlatoust tatarları söyläşendä çabata kinderäsen dä mordwa telennän kergän kärkeş süze belän atağannar. Xäyer, anda bilgä bua torğan neçkä bawnı da kärkeş digännär. İxtimal, bu süz, ğomumän, yükädän ürelgän bawnı beldergänder. Bezdä, Minzälä yaqlarında: "Çabatanı kiäder iek tä, kinderäsen ayaq belägennän cuğarı bäyläp quyadır iyek", — dip söylägännär. Çabata bawın, küzgä taşlanıp tormasın öçen, alğa tügel, artqa bäylägännär. Ayaqnıñ çabata kinderäse urala torğan urını kinderälek dip atalğan. Xalıq awızınnan yazıp alınğan "kinderälek tiräläre qap-qara tuzan ikän" digän süzlärne işetkäç, esse, tuzanlı könnärdä irtädän kiçkä xätle basuda uraq urıp qaytqan tatar xatın-qızları küz aldına kilep yödätä...

Uzğan ğasırnıñ 30—40 nçı yıllarında awıl mäktäbe balaları yazın-közen, ayağastı bılçıraq häm yüeş waqıtlarda, çabata astına ağaç şaqmaqlar (kütärmä) berketep yörilär ide äle. Anı "şaqmaqlı çabata" dip atağannar, qayber yaqlarda "poşıqlağan çabata", "kütärmäle çabata" digännär.

Şunı da äytergä kiräk, tatar keşese çabatanı önäp betermägän. Tatarstandağı Tübän Baltay awılında, mäsälän, bäyrämnärdä keşe arasına çıqqanda çabata kimägännär, ä sarıq qarının eşkärtep yasalğan ayaq kieme kiep çıqqannar. Döres, mondıy başmaq suda qäğäz kebek cebegän, şuña kürä baltaylılarnıñ "qäğäz başmaqlılar" digän quşamatı da bulğan.

Elektä çırayın küräse kilmägän keşe çığıp kitkändä, artınnan: "Artıñnan iske çabata!" — dip äytep qala torğan bulğannar. Yañadan kilmäsen öçen mondıy keşe artınnan köl tutırğan iske çabata çığarıp atu yolası da bulğan (N. İsänbät buyınça). Xäsän Säryännıñ xikäyäsennän kürengänçä, xalıq bizgäk kebek intektergeç awırunı "iske çabata çire", dip atap yörtkän. Näqi İsänbät xalıqta yaman ruxlarnıñ quşamatı "iske çabata" bulğanlığı turında yaza: "Cen-päri işe yaman zatlar, törle sürätkä kerep, keşelärneñ ni söyläşkännären işetep toralar, ägär dä süz üz xaqlarında bara ikänen belsälär, bezne tanıdı, dip ğayrätlänälär, şuña kürä alarnı sürelderü, bizderü öçen berär yaman isem belän atarğa kiräk, şunnan alar, gärlänep, keşene qaldırıp kitälär, imeş..."

Ätnä yaqlarında çabata yasawnı çabata suğu dip yörtkännär ikän. Serğaç söyläşendä çabata tuqu dip äytkännär.

Ğomumän, XIX ğasırnıñ urtalarına tikle Rossiä çabatalı bulıp qalğan. Anı xatın-qızlar da, irlär dä kigän. Mäsälän, XIX ğasır axırlarında Vladimir ğubernasındağı Mıt' awılınnan ğına da Mäskäwgä yılına 500 meñ par çabata kiterä torğan bulğannar.

Ber kiem çabata yasawğa 3 arşın çaması ozınlıqtağı 12 yükä qurısı kitkän, ä ber yäş yükä ağaçı öç-dürt qurıs qına birgänlektän, ber kiem çabatağa öç-dürt ağaçnı suyarğa turı kilgän, yağni ilne kienderü öçen bik küp ağaç sarıf itelgän. Bügenge şartlarda, ägär dä massa küläm çabata kiyügä küçelsä, ul matur ğına tufli bäyäsenä töşä başlar ide.

Çabata yasar öçen yükä äzerlägändä çıqqan waq-töyäk yükälärneñ çırımta digän iseme bulğan. Anısı da eşkä yarağan — çırımtadan kinderä işkännär ("borğannar").

"Keşelekkä" kiä torğan çabatanı qızğılt öräñge qayrısınnan yasağannar. Tös birü öçen öräñge çabatanı qaynar suda peşekläp alğannar. Ruslar çabata başın turığa, beloruslar häm uqrainnar isä qıyıqlap ürgännär.

Qaywaqıt çabata kinderäse qayıştan bulğan.

Yort eşläre öçen tiz genä salıp, tiz genä kiep bula torğan çabata başmaq (kinderäsez, tirän) qata dip atalğan. Çabata ğaluş digän töşençä dä bilgele, andıy başmaqnı da yükädän ürgännär. Suqma çabata — tabanına taqta quyılğan yükä başmaq. Anısın xäşäp yäki çabata xäşäp dip tä atağannar (xäşäb — ğäräpçä ağaç). Ruslarda tağı zur başlı, artsız häm yan-yaqlarsız itep ürgän ayaq kiemen stupni dip atağannar. Mondıy ayaq kieme häm anıñ ataması Mordwa respublikında yäşäwçe tatarlarda oçrağan ("Ciñgäkäyem bara ker yuarğa, Ayağına kigän styupna" — Cırdan).

Ruslarda çabata uñ häm sul ayaqlar öçen maxsus ürelgän, ä mordwalarda, çuwaşta häm bezdä çabatanıñ uñın, sulın ayırmağannar. Bolay eşläw qulayraq bulğan, çönki ber çabata tuzsa yäki umırılsa, sıñarın taşlamağannar, anı "qatnap" remontlağannar da yañadan kigännär. Tora-bara ruslar da şuşı ısulğa küçkännär. Läkin:

digän cırğa qarağanda, uñlı-sullı çabatalar bezdä dä bulğanğa oxşıy. Mäläkäs häm Serğaç söyläşlärendä, mäsälän, tires çabata digän töşençä bar. Çığanaqlarğa qarağanda, "urıs çabatası" kiñ yükädän (unikedän) qarlığaç oyası şikelle däw başlı itep ürelgän bula. Qayber söyläşlärdä "urıs çabatası"n "muqşı çabatası" dip atağannar, anı suqağa yörgändä kigännär.

"Tatar çabatası" qıyıqlap ürelgän, çabatanıñ başın isä turı ürep yasağannar.

"Eş çabatası" (cide qabırğalı çabata) digän töşençä dä bulğan. Ul cide yükädän ürelgän häm astı qayış, süs, baw yäki başqa berär äyber belän nığıtılğan.

Çabatanıñ ğömerenä kilgändä, qızu eş östendä awıl keşeseneñ çabatası küp digändä dürt köngä çıdağan, ä qışın unar köngä citkän. Qayın tuzınnan ürgän çabatanıñ ğömere qısqaraq bulğan. İdeldä yar buyınnan barja tartıp baruçı burlaq-buralğılarnıñ çabatası ber-ike köngä genä çıdağan, dip söylilär.

Uzğan ğasırnıñ yegermençe yıllarında, watandaşlar suğışı östendä, Qızıl Armiäne kiez itek häm çabata belän täemin itü öçen Ğädättän tış Qomissiä eşlägän, anı "Çekwalap", dip atağannar. 1932 yılda Qazandağı "Awiastroy" tözeleşe öçen Sabada, sotsialistik yarış cäyelderep, meñ çıpta qap suqqannar häm un meñ kiem çabata citeştergännär.

Yaroslävl Tarixi-arxitektura muzeyenda 1921 yılda Yarpotrebsoyuznıñ ber xezmät aldınğısına büläk itep birelgän çabata saqlana.

Soñğı bötendönya suğışı waqıtında sowet partizannarı çabatanı ayıruça uñaylı ayaq kieme dip sanağannar. Tatarstan Respublikı Milli muzeyenda nemes oqqupantları qışın kigän alağayım zur salam qata torğanın da kübäwlär xäterli bulır äle.

XX ğasırnıñ urtalarına bezneñ yaqlarda çabata qalmadı inde, fäqät suwenir kibetlärendä genä barmaq başı xätle uyınçıq çabatalar oçraştıra häm alarnı xaqlı räweştä "russkie lapti", dip atıylar ide.

Elektä çabata ozınlıq ülçäw berämlege bulıp ta xezmät itkän ("çabata buyı"). "Çabata basımı" da çabata eze xätle aranı beldergän.

Çuqınudan baş tartqan öçen bilämäläre tartıp alınğan häm bölgän tatar morzaların xalıqnıñ "çabatalı dworyannar", "çabatalı morzalar" dip atağanlığı bilgele. Rewolyutsiägä qädär ğäskäri xezmättän azat itelep, berär ay suğış uyınnarı uynap öyränep kenä yörgän keşelärne dä ("qızıl bilet"qa qalğannarnı) çabatalılar, dip atağannar ikän.

Tatar telendä çabata kämite digän süz rusça balağanğa turı kilä. Elektä mondıy çabata kämitlären Çerek kül yanında urnaşqan balağanda uynağannar.

Yänä ber qızıqlı faqt. Missioner Niqolay İlminskiy Qazanğa uqıtuçılar seminäriäsenä awıldan kilep uquçı waq millät wäkilläre şähärdä dä çabataların taşlamasqa, awıllarına qaytqaç ta xalıqnı kündäm räweştä şul uq çabata kiyülären däwam itärgä öndärgä tieş dip sanağan (XIX ğasırnıñ ikençe yartısı).

Töştä çabata kürüne yarlılıqqa yurıylar.

Qız-qırqın arasında çabata falı digän yuraw da taralğan bula. Ul tübändägedän ğıybarät. İşeğäldına cıynalğan yäşlärdän beräw — üzenä fal açılırğa tieş qız qulına çabatasın alıp uram yaqqa ırğıta. Annarı çabatanıñ niçek yatqanın barıp qarıylar — çabata başı qarağan yaqta älege yuraluçınıñ kiäwe (yä söygäne) yäşi dip gömanlağannar.

Şunısı qızıq, "İl" ğäzetäsınıñ 1917 yılğı 10 may sanında basılğan ber mäqälägä qarağanda, "Säyyär" truppası Mäskäwdä berniçä tapqır Ğayaz İsxaqıynıñ "Zöläyxa" dramasın säxnägä quyğan. Antraqt waqıtında İsxaqıynıñ talantın ixtiram itüçelär tarafınnan häm Qazan yağındağı ber "keräşen möselmannarı" awılı isemennän adres täqdim itelä häm büläklär birelä. Siksän yäşlek keräşen möselman qarçıq Ğayaz äfändegä awıl xalqı tormışınıñ ğälämäte itep par çabata cibärgän bula. Şunı da äytäse kilä, ägär dä bu büläk çabata isän bulsa, bügengese könne teläsä qaysı muzeyebıznıñ bizäge bulır ide kebek...

Çabatağa nisbätle tağın ber fiker. Yazuçı Nurixan Fättax bu dönyadağı bik küp keşelärneñ başın qatırğan borınğı "Fest disqısı"ndağı yazularnı uqu öçen şuşı balçıq tügäräktäge ber "tamğa"nı, tışqı oxşaşlıq buyınça, "şöşle" dip atıy häm kötmägändä bu käkre tamğanı "şöşle" süzeneñ ikençe icege buyınça "le" dip uqıy (xäyer, uñ yaq yañağında tap bulğan keşene dä "miñle" dip uqıp, monısınıñ da "le" icegen ala, ämma yazuçınıñ ber ük awaznı şöşle süräte häm keşe başı süräte yärdämendä añlatıp mataşuı ğına añlaşılmıy). Uqılış mäsälälärenä kerep tormastan, şunı ğına äytergä mömkin. Dimäk, monnan öç meñ cide yöz yıllar elek kritlılar şöşle digän qoralnı yaxşı belgännär bulıp çığa. Ä şöşle, bilgele bulğança, çabata yasawdan bütän eşkä yaramıy. Nurixan Fättax fikerençä, bügenge tatar telendä söyläşkän borınğı kritlılarnıñ çabata kiep yörülärenä küñel ışanmıy. Şulay da alarnıñ cılı klimat şartlarında, ixtimal, şöşle yärdämendä qayıştan yäki künnän ürgän sandali kigän buluları mömkin-mömkinen. Bez "Fest disqısı"nda şöşle tügel, bälki, keçkenä uraq yäki käkre baqçaçı pıçağı kebek qoral sürätlängän buluı ixtimalraq, dip uylıybız. Äytkänebezçä, çabata digän ayaq kieme häm, dimäk, anı ürü qoralı şöşle dä törkilärgä bik soñ kergän bulırğa tieş. R. Äxmätyänov şöşle süze, küräseñ, mari telendäge "süzlö" süzenä barıp totaşadır, dip sanıy. Xäyer, qayber mari tel belgeçläre bu süz üzlärenä dä çuwaştan kergän digän fikergä awışalar. Tağı şunısı qızıq, mari tele tatardan arba, kitmän, saban, sänäk, tırma, boraw kebek atamalarnı qabul itkän dä, tatar telen "şöşle" süze belän "bayıtqan" ikän. Qısqası, bu oçraqta "şöşle birep balta aldım" digän sımanraq kilep çıqqan. "Russqo-mariyskiy slowär"ğa küz salsaq, rusça "lapot'" (çabata) süzeneñ mari telendä üz ekwiwalentı bar ikänen küräbez ("yıdal"). Çuwaş telendä "şöşle"ne şeşle, dilär. Şunısın da äytep kitik, tatar teleneñ lämbrä häm çüpräle söyläşlärendä "şöşle" süze urınına siyaw digän süz yöri. Bu süzne Çistay yaqlarında da belälär ikän. Siyaw/sıyaw süzeneñ töp mäğnäse "söyäk" bulsa kiräk. Dimäk, berençe şöşlelär timerdän bulmıyça, xaywan söyägennän (qabırğa söyägennän?) yasalğan bulğan dip uylarğa nigez bar. Rus telendäge "qoçedıq" (ber sinonim wariantı — qostığ) süze dä şuña ("qost'" — söyäk süzenä) işaräli kebek.

Adler TİMERĞÄLİN

“Söyembikä” jurnalı, №12/2002

РЎР°Р№С‚ СЃРѕР·РґР°РЅ РІ СЃРёСЃС‚РµРјРµ uCoz