Ğasırlar kiçkän şöğel

Bolğar däwläte häm aña almaşqa kilgän Qazan xanlığı Urta Aziäneñ hönärçelek häm säwdä märkäzläre belän mädäni-iqtisadi, ä ayırım çorlarda isä tığız säyäsi bağlanışta da torğan. Cirle xalıq öçen, şul isäptän ike region arasındağı zur säwdä yulında cibelgän küçmä xalıqlar öçen, äzer äyberlär belän berrättän çimal häm yarımfabriqatlar räweşendä citeşterelgän törle towarlar kärwan häm su yulı buylap kiterelgän. Yılnıñ fasılına häm saylanğan yulğa qarap (alar berniçä bulğan) küpçaqrımlı aranı urtaça biş-altı ayda uzğannar.

Qazan xanlığı belän Urta Aziä qalaları arasındağı säwdä mönäsäbätlären açıqlıy torğan bik küp misallar kiterergä mömkin. Qazan bäysez bulğan çorda anda Urta Aziä säwdägärläre yäşägän kälğa üzägendä urnaşqan urınnarnıñ berse «tacik çoqırı» dip atalğan ¹. Urıslarnıñ «Qazan xanlığı tarixı» isemle yılyazmasında kürsätelrän mäğlümatlarğa tayanıp, qalada yaqınça küpme säwdägär yäşägänlegen açıqlarğa mömkin.

Mäsälän, Qazannı Yawız İwan ğäskäre kamap alğanda kälğada biş meñ Boxara häm Sämärqand säwdägäre buluı bilgele ².

XV yözdä Qazan tatarları arasında «boxara yörtüçe» dip atalğan säwdägärlär töre bulğan ³. Bu isä şul çorda Qazan xanlığınıñ Boxara belän säwdä itügä zur ähämiät birüe turında söyli. XVII ğasırda Räsäydä bulıp kitkän Marjaret ta üzeneñ xezmätlärendä Qazannıñ säwdä ölkäsendä ähämiätle urın totuın bilgeläp ütä ⁴.

Sıyfatlı kün citeşterü belän dan qazanğan Bolğar däwläte başqalası urta ğasırda zur törki şähärlärneñ berse bula ⁵. İdel buyı ostaları citeştergän küptörle towarlar arasında yäş mögezle terlek, başlıça tana häm ügez bozaw tirelärennän eşlänrän «bolğäri» kün äyberlär ayıruça zinnätle sanalğan. Yomşaqlığı, näfislege häm çıdamlığı belän ayırılıp torğan mondıy künne eşläw ütä qatlawlı eş bula häm ul bolğar ostalarınıñ tire eşkärtüdä şaqtıy alğa kitüen kürsätä. Säwdägärlär tarafınnan qıymmätle towar bularaq satıla häm ilçelär aşa patşalarğa büläk itep cibärelä torğan «bolğäri» küne çit illärdä dä dan qazana. Anıñ Awropa häm Aziä xalıqları telenä «bolğäri» küne bulıp kerep qaluı oçraqlı xäl tügel ⁶.

Bolğar däwläte tarqalğaç, säwdä üzäge Qazan xanlığına, annarı urıslarğa, soñraq Boxarağa küçä^7-8. Ämma «bolğäri» küne üzeneñ elekke isemen yuğaltmıy: däwlät bularaq yuqqa çıqsa da, yazma çığanaqlarda, ayırım alğanda, Urta Aziä çığanaqlarında Bolğar iseme küp tapqırlar telgä alına. Mäsälän, XVI yöz başında Urta Aziädä törki teldä yazılğan (autorı bilgesez) «Täwarix-i güzidä-yi nüsrät-namä», ä soñraq Soltan Möxämmät (1573 yılda wafat bulğan) tarafınnan yazılğan «Mädcämä äl-ğaraib» («Moğcizalar tuplanması») digän yazmalarda Bolğar ile belän Başqort ile turında äytelä. Şul uq yözneñ ikençe yartısında tanılğan tarixçı Xafiz-i Tanış Boxarıy üzeneñ «Şäräf-namä-yi şahi» («Abdulla-namä») digän äsärendä küçmä tormış belän yäşäwçe üzbäklär xanı Äbelxäyerneñ (1428 1468) Röstäm Turlas bilämälärennän alıp Bolğar çiklärenä qädär bulğan cirlärgä xaqim buluı turında xäbär itä ⁹.

Şuña oxşaş märlümatlar XVIII yöz başında yäşägän Baqıy xaci uğlı Möxämmät Yosıfnıñ «Tarix-i Mäkim-xani» («Mäkimxan tarixı») yazmasında da bar. Äbelxäyerneñ Däşt-i Qıpçaqta qırıq yıl idarä itüen äytep, ul elege patşanıñ Törkestan ölkälären häm Urıs däwläte çiklärennän alıp Bolğar çiklärenä qädär bulğan cirlärne buysındıruı turında bäyän itä ¹⁰. Bolğar däwläteneñ iseme şul qädär nıq taralğan bulğan ki, xätta Urta Aziä tarixçıları anı XVI — XVII ğasırlarda da iskä aluların däwam itkännär.

Ğasırlar uzıp, towar citeşterü urını üzgärsä dä, tege yäisä bu äyberneñ iseme saqlanıp qaluı turındağı misallar tarixta az tügel. Mosolän, VIII — IX ğasırlarda Boxara yanında urnaşqan Zandan awılı ostaları tuqığan ataqlı zandançı (Zandan) tuqıması soñraq Urta Aziäneñ başqa töbäklärendä dä citeşterelä başlıy ¹¹. Älege tuqıma Räsäydä XVII — XVIII ğasırlarda da dan tota. Şul uq waqıtta urıslarnıñ towar terkäw qäğäzlärendä «zen'den'» iseme astında başqa törle tuqımalar da telgä alına.

Çığanaqlardan kürengänçä, XV — XVI yözlärdä dä Qazan ostaları «bolğäri» künen citeşterü, tufli, çitek işe äyberlär tegü belän şöğellängännär ¹². XIX ğasırda V. Däl üzeneñ süzlegendä ataqlı «Qazan säxtiänçelären telgä ala ¹³. Soñraq künneñ bu tören Räsäydä häm Boxarada citeşterä başlıylar.

İnde yañadan «bolğäri» künenä äylänep qaytıyq. Feodalıyzmnıñ soñğı çorına qarağan Urta Aziä yazma çığanaqlarında «bolğäri» küneneñ iseme saqlanıp qalu Boxarada, Sämärqandta häm başqa şähärlärdä älege tor towarğa küp ğasırlar buyına zur ixtıyac buluı belän añlatıla ¹⁴.

Ğädättä, Urta Aziädän Räsäygä ozatılğan towarlar yul gramotalarına, ä Mäskäwgä alıp qaytılğaç, ayırım kenägälärrä terkälgännär. Towarnıñ isemlegennän ul waqıtta qaytarılğan häm ozatılğan äyberlärneñ assortimentın, ike mämläkät arasındağı säwdä mönäsäbätläreneñ nindi xäldä buluın ğına tügel, ayırım oçraqlarda, tege yäisä bu towarnıñ eşlängän urını açıqlana. XVII — XVIII yözlärdäge urıs çığanaqlarında bolğar küne «yüft», «telyätin» häm başqa isemnär belän iskä alına. Urta Aziädä ul «bolğäri», «bolğar» dip atala. Mäsälän, Boxara säwdägäre Xuca İbrahim Bahadurnıñ Räsäydä satıp alırğa tieşle towarlar isemlegendä (1643 yılnıñ deqabrendä tözelgän yarlıq) bolğar küne «törle töstäge telyätin» dip atala. Ğäräp xärefe belän yazılğan farcı -tacik telendäge doqumentqa isä ul «törle töstäge bolğar» bulıp kergän.

Qoqand xannarınıñ arxiwında saqlanuçı yazmada (xicri buyınça 1288 yılda, miladi 1871 1872 yıllarda yazılğan) tup qoyu ostaxanäsenä bülep birelgän qorıç, timer kebek äyberlär arasında «bolğar» («yüft») da bar ¹⁵. Ul çorda Boxaranıñ üzendä dä ügez tiresennän bolğar künen eşlägännär. Bu tanılğan tikşerenüçe O. A. Suxarewa xezmätlärendä bik açıq kürenä ¹⁶. Kün eşkärtüçelärneñ ikençe törkeme, här tarafta mäğlüm bulğança, «çarmğar» dip, ä Boxaranıñ üzendä «rustşuy» isemen yörtkän. Älege törkem künçeläre dä üz çiratında keçkenä törkemnärgä bülenä, dip yaza ul. Alar arasında oltan küne citeşterüçelär («çarm»), ayaq kiemeneñ öske künen citeşterüçelär (käcä künennän), ügez künennän «bolğäri» künen eşkärtüçelär dä bar ¹⁷. Älege çorda Bolğar säwdägärläre «bolğäri» künen Räsäygä alıp barıp satqannar ¹⁸. Mäğlüm bulğança, şähärneñ ber kwartalında bolğar küne eşlängän ¹⁹.

Qazannan Urta Aziägä äzer kün ozatu XIX ğasırda da däwam itä. E. K. Meyendorf, mäsälän, Räsäydä Boxara säwdägärläre sata torğan towarlardan Qazan künen atıy ²⁰.

Arxeoloğıyk mäğlümatlarğa qarağanda, Bolğarnıñ kün äyberläre yä qarañğı, yä açıq sarı-körän töstä bulğan. «Bolğäri» dip atalğan yüftne qızıl töskä manğannar ²¹. V. Däl üzeneñ añlatmalı süzlegendä «aq häm qara yüft» turında söyli ²². O. A. Suxarewa isä Boxarada eşlängän «bolgapi»nıñ sarı töstä buluın äytä ²³. Mäqälädä iskä alınğan Xuca İbrahim Bahadur satıp alğan äyberlär isemlegendä «törle töstäge bolğar» kürsätelgän. Dimäk, Bolğar häm Qazan ostaları törle töstäge kün äyberläre citeştergännär dip uylarğa nigez bar. Alay ğına da tügel, bolğar künennän baş, ayaq kiemnäre, qayış, aqça yançığı, kitap tışlığı («Yüft tışlı Bibliä», V. Däl, 4 tom, 670 bit) kebek törle äyberlär citeşterelgän. Şäreq belgeçe V. V. Bartol'd Törkestanda bolğar itege tışqı säwdä äybere bularaq dan totqan, dip yaza ²⁴. Bolğar zamannarınnan kilep, danı yıraqlarğa taralğan tatar çitek tegü hönäre XV — XVI yözlärdä Qazan xanlığındağı kün eşkärtü eşendä zur rol' uynağan, ä soñraq şul uq traditsiä Tatarstanda da däwam itterelä, çönki biredä kün eşkärtü qülturası sünmiçä-sürelmiçe yäşäp kilä.

XIX ğasırda Urta Aziädä tatarlarnı noğaylar dip yörtkännär. Boxarada tatar säwdägärläre tuqtala torğan kärwan-saray bulğan. Şuña kürä anı Noğay kärwan-sarayı dip atağannar. İ.V. Witkewiç yazğança, monda kün itek tegüçe tatarlar yäşägän. Alar küpçelek waqıtların saf hawada eşläp ütkärälär, dip yaza ul. Boxaradağı başqa kärwan-saray turında da mäğlümat bar. Fil-xon sarayınıñ öske öleşendä rekrutlıqtan qaçıp kitkän tatarlar yäşägän. Kübese itekçelek belän şöğellängän. Tatar itekçeläre yarım küçmä xalıqlar arasında da dan totqan. Bezneñ (Räsäy) tatarları dalada gramotağa, itek tegü hönärenä öyrätälär, bäğzeläre säwdä itä, dip yaza İ. V. Witkewiç.

Urta Aziädä kiñ taralğan kün iteklärneñ ayırım ber töre «noğay itek» dip atalğan. Qayber itekçe tatarlar başqa törle ayaq kiemnären tegü belän dä käsep itkännär. Mäsälän, Xiwa xannarınıñ arxiwında saqlana torğan mäğlümatlarda Xiwada tatar käweşçeläre buluı turında äytelä. Ä N. Xanıqov XIX ğasırnıñ berençe yartısında Boxarada käcä täkäse künennän eşlängän ayaq kiemnäre häm şulay uq Qazannan kiterelgän künitek, qaluş kebek äyberlär satıla torğan Käweş-mäxsi sarayın iskä ala.

Kürgänebezçä, qayçandır Bolğardan miras itep alınğan hönär serlären Qazan ostaları küz qarasıday qäderläp saqlağannar. Urta Aziä häm Şäreq illäre belän tığız iqtisadi mönäsäbätlärdä bulu isä xalıqlarnıñ matdi häm ruxi yaqtan bayuına kitergän.

1 İctopiä narodov Uzbekistana. T. 2, Taşkent, 1974, s. 43

2 İctopiä o Qazansqom sarstwe. (Polnoyı sobranie russkix letopisey). T. XIX, SPb., 1903, s. 103

3 Oçepki istorii SSSR, XIV- XV vv. M., 1953, s. 431

4 Marjaret. Sostoyanie Rossiysqoy derjawı i Weliqoğo knyäjestwa Mosqovsqoğo v 1606 g. // Sqazaniä sovremenniqov o Dmitrii Samozwanse. Ç. III, SPb, 1899, s. 279

5 Mäxmüt Qaşğäri. Törki süzlär diwanı. T. İ, Taşkent, 1960, 425 b.

6 Xlebnikova T. A. Qojewennoyı delo. // Ğorod Bolğar. Oçerki remeslennoy deyätelnosti. M., 1988, s. 246, 244

7 Baptol'd V. V. Qültura musul'manstwa. Soç., T. VII, s. 187

8 Tawarıyx— i ğuzide-yi nusrat -name, ruq. Sankt-Peterburgsqoğo otdeleniä İnstituta wostoqowedeniä Rossiysqoy AN, № B-745, s. 57

9 Xafiz-i Tanış ibn-Mir Muxammad. Şaraf-nama-yi şaxi (Kniğa şaxsqoy slawı). Faqsimile ruq. D88. Perewod s pers, vwed., primeç. i uqazateli M. A. Salaxetdinowoy. Ç. M., 1983. s. 78. Mestonaxojdenie oblasti s nazwaniem Rustam Turlas ne wıyawleno. Territoriä pod taqim nazwaniem upomıynayıtsyä v «Tawarıyx-i ğuzide-yi nusrat-name».

10 Muxammed Yusuf Munşi. Muqimxansqaya istoriä. Perewod s tadj. predisl., primeç., i uqazateli A. A. Semenowa. Taşkent, 1956. s. 49

11 Muqminowa R. G. Oçerki po istorii remesla v Samarqande i Buxare v XVI v. Taşkent, 1976, s. 60 — 61

12 Xlebnikova T. A. Qojewennoyı proizwodstwo... s.248

13 Däl V. Tolqowıy slowär jiwoğo russqoğo yazıqa. T. IV, s. 670

14 Xafiz-i Tanış ibn-Mir Muxammad Buxarıy. Şaraf-name... 265, Primeç. 197.

15 Tpoiskaya A. A. Qataloğ arxiwa qoqandskix xanov XIX v.M., 1968, s. 317, № 2217.

16 Suxarewa O. A. Kwartälnaya obşçina pozdnefeodälnoğo ğoroda Buxarı (v svyäzi s istoriey kwartalov). M., 1976, s. 224

17 Suxarewa O. A. Pozdnefeodälnıy ğorod Buxara qonsa XIX — naçala XX v. Taşkent, 1962. s. 107

18 Suxarewa O. A. Kwartälnaya obşçina... s.224

19 Suxarewa O. A. Kwartälnaya obşçina... s.73

20 Meyendopf E. K. Puteşestwie iz Orenburğa v Buxaru. M., 1975, 127 b.

21 Xlebnikova T. A. Qojewennoyı delo... s. 245

22 Dal' V. Tolqowıy slowär... T. IV, s. 670

23 Suxarewa O. A. Kwartälnaya obşçina... s. 90

24 Baptol'd V. V. Qültura musul'manstwa... s. 187

Rozaliä MÖEMİNOWA,
tarix fännäre doktorı

"Tatarstan" jurnalı №7-8/1992

РЎР°Р№С‚ СЃРѕР·РґР°РЅ РІ СЃРёСЃС‚РµРјРµ uCoz