Kiem-salım. Qayum Nasıyri

Belgän keşe bar mikän: bu tatar möselmannarnıñ kiemeneñа forması qay zamanadan birle qalğan ikän? Tatarda bar kiem: külmäk, ıştan, qamzul, qazaqıy, cilän, çapan, çikmän, qısqa tun, öç bille tun, tolıp, çalbar, bişmät, çitek, käweş, başmaq, bürek, taqıya, käläpüş. Bu kiemnärneñ bäğzese bar, başqa xalıqtaа hiçberäwdä kürenmi. Hiçber xalıqnıñ kiemenä oxşamıy.а Bu yaqın-tirädäge xalıqlarda irlär külmäge kübräk ozınlığıа tezgä citär-citmäs buladır, ciñel sitsadan yäki büzdän,а härkem üzeneñ telägänenä kürä; ämma irlär yefäktän külmäk-ıştan kimilär wä ğayre kiemnär häm kimilär; yefäk kiem kimäk şärigättä irlärgä döres tügel. Ämma käläpüşne yefäktän tegep kiälär, zarar yuq. İrlär ıştanı häm sitsadan yäki başqa närsädän, härniçek fabrikta suğılğan närsädän bula. Kübräk sitsadan kiälär, balaqları kiñ häm ozınlığı tubıqqa çaqlı bula. Iştannıñ töbe kiñ bula häm börmä dip äytälär, şul börmägä tasmadan baw tağıla. Şul tasma baw belän ıştannı cıyıp bäylilär. İrlärdän bik az bulır aq ıştan kigän keşe. Läkin işanlıq däğwasın qıylğan bäğze axmaqlar Ч min alarnı äytämen salqın işan dip Ч alar aq käläpüş, aq ıştan kiälär. Monıñ xaqında üz aldına ber fasılа yazarmın. Bäğze keşelär aq külmäk kiälär, Boxardan yañaraqа qaytqan keşelär; yaqasız bula, urıs külmägenä oxşağandayа Ч anı sart külmäge dip äytälär.

Däxi qamzul digän ber kiem bar. Ul qamzulnı härtörle materiädän tegälär, kemneñ küñelenä ni-närsä oşıy. Ul qamнzul bik qısqa bula, ciñsez bula. İñ astan kiä torğan kiemder, külmäk östennän, urıslarnıñ jiletı urınına. Yaqalı bula, aldan töymälilär biş yä altı töymä belän, häm kesäläre buнla. Ul qamzulnıñ tağı ber törlese bula qısqa ciñle, ciñe tersägenä citär-citmäs. Ul qamzul küp keşedä ädrästän yä biqasaptan1 bula.

Däxi qazaqıy digän kiem poplarnıñ poluqaftanı kebegräk bula; ozın bula, tezdän tübän, tubıqqa çaqlı, härtörle närsädän.а Elgäre kübräk ädrästän, biqasaptan buladır ide; inde bu yıllar başqa yaxşı närsädän, pustaw1 kebek wä ğayre zağraniçнnıy zattan bula. Ul qazaqıy öç bille, ozın ciñle bula, töymäläreа tapastan yäki kömeştän, härkemneñ telägänenä kürä: ike yaqta ike kesäse bula häm säğät kesäse bula. Yänä şul qazaqıynıñа arasına mamıq salıp teksälär, bişmät dip äytälär. Ul bişmätneñ qazaqıydan ayırması yuq formada. Tiräsenä yefäk tasma yä yon tasma totalar. Bu bişmätne, qazaqıynı härber törledän tegälär. Buy-buy närsädän yäki ber genä tösledän. Wä däxi cilän digän kiemnäre nanke häm laçtek1 wä ğayre yon, mamıq materiälärdän tegälär. Pustawdan bulsa, çikmän dip äytälär. Cilän belän çikmänneñ forması bilsez bula, ozın yaqalı. Bäğze keşelär çikmänneñ, cilänneñ tiräsenä yefäk ışnaw totalar yäki tasma totalar yä yon tasma totalar, xälenäа kürä häm oxotasına kürä. Ämma bu çikmän häm cilän buy-buy närsädän bulmıy, elgäre cilänne, çikmänne ädeple itep tegälär ide; inde bu yılda ädeple cilän, ädeple çikmän hiçkemdäа yuq. Ämma çapan asıl Boxar kieme, sartlardan çıqqan kiem. Ul çapan ädrästän, biqasaptan, sarançıdan, bänaristan1 bula. Ul häm cilän şikelle eçle-tışlı bula, äylänäsenä ciäk totalar yefäktän. Ul ciäk ışnur kebek närsäder. Ul çapan bu yortnıñ ğolyamasınıñ kiemeder. Kübräk mulla cämäğäteа kiä häm baylar kiä mäcleskä barğanda, mäscetkä barğanda;а häm ğolyamağa, mulla cämäğätenä kileşä torğan kiemнder. Maxsus öydä kiär öçen genä ber başqa törle kiem yuq. Nindäyen kiem bulsa da öydä kiälär, waqıtına qarap: öy cılı bulsa, qamzulçan öydä utıra, suıq bulsa, qısqa wä keçkenä tun kiep qazaqıyçan utıra. Bäğze keşelär bar, öydä başmaq kiep yörilär, idännärenä palas cäygän bulsa da.

Tun häm şulay törle formada bula: qısqa tun (bil astınnan)а bula yäki tübänräk, tezgä çaqlı. Annan ozın, tubıqqa çaqlı bulsa, anı qısqa tun dip äytmilär, öç bille tun dip äytäнlär; kesäsez bula, tolıp urınına kiep yöri torğan tun; äyläнnäsenä qamçat yäki kama totalar, tışı pustaw yäki başqa törнle yon materiä bula häm elgäreräk ädräs, biqasap bula torğan ide, xäzer ädräs, biqasap istiğmäldän çığıp tora bara. Ul öç bille tunnı häm qazaqıy kebek aldan biş töymä, altı töymä belän töymälilär. Ul tun häm härkemneñ xälenä kürä tölkedänа yäki bärännän bula. İnde bu zamanda tolıpnı tegälär şaнlewıy yaqalı, pustaw tışlı itep. Möselman tatarlarnıñ ğädäte:а azraq xäle yaxşıraq bulsa. Kiem-salımı küp bula, baylarnıа äytmäymen dä. Ğomumän, tatarlar kiem küp bulğannı yaratalar, kiemgä küp aqça sarıf qıylalar. Qıymmätle kiemnärа bula. Bäğze keşelär bar Ч unar tun bula torğandır, härqaysı kiem ikeşär bula, älbättä. Xätta ber keşeneñ yegermeа biş baş kieme bula torğandır, külmäk-ıştannan başqa. Küp keşe ayaqqa kiä torğan kiemne küp tota: başmaq ikeşär-öçär kiem, käweş häm şulay, çitek häm ikeşär-öçär kiem bula.

Küp keşeneñ şulay härber törle kiemnän ikeşär-öçär qat bula bäyrämlek kiemnäre belän. Çitek astınnan küp keнşe qış köne oyıq başı kiä yäki, bulmasa, kinderdän çolğawı bula qat-qat. İtek kiyüçelär bik siräk bula baylardan; itekneа kübräk tübän däräcäle keşelär kiälär. Ul tatar käweşe urıs käweşennän başqaraq bula forması. Ul käweşne çitek östennän kiälär. Bähäse törleçä bula: ber täñkädän öç täñkägäа çaqlı. Bula küculdan. Çitek häm küculdan bula. Çitekneñа ükçäsenä sawrı quyıp tegälär, tazağa kilä. Käweş ükçäsenä häm sawrı quyalar. Bistä xalqınnan başala yuq oyıq-çabata kigän keşe.

Däxi başqa kiä torğan kiemnär häm törleçä bula. İnde bu zamanda kübräk taqıya kiälär, uqa belän eşlätep, bähäse öç täñkädän yöz täñkägä çaqlı bula, härkemneñ xälenä kürä. Yaxşı eşlilär, encelär, qıymmätle taşlar utırtıp. Häm bertörleа keşelär käläpüş kiä. Ul käläpüş asıl Boxardan, sartнlardan çıqqan närsä. Ul käläpüş farsıça süz: kälä Ч baş mäğnäsendä, püş Ч yapmaq mäğnäsendä; baş qapqaçı digän kebek bula. Ul käläpüşne başqa bertörle yefäk materiädän, xätfädän yasıylar, äylänäsenä uqa totıp. Yefäk çuqlı bula tübäsendä. Anı häm yaxşı itep eşlilär, ul käläpüşne ädräsнtän, biqasaptan, sitsadan wä härtörle materiädän.

Bürekneñ häm çige yuq bähäsendä. Qamçat bürekneñ yaxşılarıа bik qıybat bula. Yaxşı qamçattan tegälär, tışına qıymнmätle xätfä belän, eçenä yefäk yäki tölke zatınnan yaxşı närsä quyalar. Ul qamçat biş täñkädän ike yöz täñkägä çaqlı bula. Kiälär tağı qaraqül bürek, danadar bürek, härkem xälenä kürä. Ul bürekne yalanbaşqa kimilär, taqıya yäki käläpüş östennän kiälär. Elgäreräk başqa kiä torğan qolaqçın digän närsä bar ide, inde bu zamanda hiçkemdä qolaqçın kürenmi.

Däxi bäğze keşelär bar, eşläpä kiälär; läkin bägze möselmannarа wä bäğze mutawqa aq käläpüş mullalar eşläpä kigänne yaratmıylar. Ul eşläpä häm törle bula: ber törle aq eşläpä bar Ч mujiklar kiä, wä däxi fransuz eşläpäse, Mäskäwа eşläpäse bar. Läkin ul mullalar yaratmıy eşläpä kigänнne. Alar tanımaylar nindi eşläpä ikänen. Döres, kitaplarda kürenä, mäcüs eşläpäsen kisä kyäfer bulır, digän; ul kiyü xaramа bulğan eşläpä bu eşläpä tügel. Şul aq käläpüş mullaнlar nindi eşläpä ikänen belmilär. Bu eşläpä xosusında miнnem baytaq zur risäläm bar. Ul mullalar eşläpä kigän keşeneа qağalar belmäyençä.

Çalbar häm kiälär. Ul çalbar ike törle bula. Maxsus tatar çalbarı bula, urıs çalbarına başqaraq; tebe bik kiñ bula, balaq oçları tarraq; bu çalbarnı balağın çığarıp yörepа bulmıy. İnde bu zamanda urıs bryuqası kiälär. Balaqnı çığarıp yöri küp keşelär. Monnan möqaddäm biş-un yıllar balaq çığarıp yörü yuq ide, ul çaq minnän başqa balaq çığaнrıp yörgän keşe yuq ide.

Härtörle xalıqta bulsa kiräk, xatın-qız kieme belän irlärа kieme ber törle tügel. İrlär kieme belän xatınnar kieнme arasında küp ayırma bar. İnde xatın-qız kiemnäre menä: külmäk, ıştan, çitek, başmaq, käweş, qamzul, tun, kesäbikä, yawlıq,а şäl, bürek, çäç täñkä, uqa izü, täñkä izü, xäsitä, yaqa çılbırı,а alqa, beläzek, yözek; wä ğayre kiemnär häm qız-xatında küp, ämma boları bigräk mäşhürläre. İnde bu zamanda xatınnar külmäge härbertörle materiädän bula, härkemneñ teläwenä küнrä törle töstän.

Ämma, ğomumän, tatar möselmannar wä alarnıñ xatınnarı yaratalar bigräk açığraq, maturraq bulğannı. Bäğze möselнmannar bar çem-qara kiemne mäkruh kürälär. İnde xatınnar külmäge bik ozın bula, cirgä çaqlı, ayaqnı qaplarlıq; şärigätа buyınça xatınnar kieme şulay kiräk. Xatınnar külmägeneñа itäge ike qat bula. Elgäre külmäkneñ itäge başqa töstän bula torğan ide, inde külmäge belän bertösle bula. Sitsa bulнsa, unike arşın yäki unöç arşın sitsa kiräk. Härkemneñ buyınaа kürä. Bäğze xatınnarnıñ külmäge öçär qat itäkle bula, bigräk qupşı bulsa (läkin öç qat itäkle külmäkne bäğzelär yaratmıylar, kütläk sıman bula dip, çönki traqtirdağı qızlarnıñа külmäge şulay bula). Häm yefäk külmäk, yon külmäk bulsın, forması bärabär bula. Ul külmäkneñ izüläre bula uqadan, yäki täñkä tezälär. Ul uqa izüne yasıylar pırzumittan2 qat-qat itep, yağni ber rät bula sarı uqa, ber rät bula aq uqa, yänä lenta; häybätläp tügäräkläp izü tiräsenä yasıylar; yäki ber qat uqa bula, anıñ yanına lenta, ul lenta östenä kömeş täñkä tezälär, yänä anıñ yanına ber qat lenta totalar. Annan başqa yänä muyınğa kiä torğan närsä bar, yaqa çılbırı, dilär. Äwwäle uqadan yaqa yasıylar. Ul qatı bula, anı tamaq astına kiterep qaptırmalıylar. Qaptırması bula kömeştän, däxi añar asalar: kömeştän yasağan çılbırı bula. Ul çılbır başlarınaа kömeş täñkä tağalar, härkem xälenä kürä; yäki täñkä bulmasa, kömeştän ber törle närsä yasıylar, çeltär, dip äytälär.а Asıl xatınnarnıñ bu uqraşenieläre çuwaştan qalğan tügel mikän? Çuwaş xatınnarınıñ şunıñ kebegräk närsäläreа bula. Däxi xatınnar tiräsendä bar çäç täñkäläre, çulpı digän närsä. Artqa çäç buyına lenta östenä yäki ber tasma östenäа täñkä tezälär, härkem xälenä kürä, poltinniktan bula, çetwertaqtanа bula, cilkädän, pojalıy, bilgä çaqlı. Ul täñkäne bäğze bayıraqlar altınğa manalar; ul täñkälärneñ başına yasıylar kömeştän axaq qaş utırtıp: anı çulpı dilär; böteneşärа täñkä tağalar...

Ämma xatınnar ıştanınıñ irlär ıştanınnan ayırması yuq. Bäğze xatınnar bar, külmäk astınnan kernälin kiälär. Läkin kisälär dä, möselmannarğa kileşä torğan tügel, häm küp möselmannar yaratmaylar. Ul kileşer ide başlarına zur şäl yabınıp yörsälär, ämma alar çapan börkänep yörilär: kileşmi,а sıyırğa qamıt kiertkän kebek bula.

Yänä xatınnarnıñ qamzul digän kiemnäre bar. Ul qamzulnıа tegälär bik yaxşı ştuftan, xälenä kürä. Bayıraqları ştufnıñа bik yaxşısın alalar; eçenä tölke tamağı yäki ğayre närsä quyalar, härkem üzeneñ küñelenä oxşağança. Qamzulnıñ äylänäsenäа totalar bik yaxşı qamçat, kiñlege ike barmaq, öç barmaqа illese. Tağı ul qamçat yanına totalar qıymmätle uqa, şulay kiñ bula. Bäğze keşelär bar, salqın eçle itep tegäнlär. Ul qamzul ciñsez bula, ozınlığı tezgä çaqlı.

Xatınnar tunı häm törle materiädän bula. Tışı, eçe häm törle mextan bula. Forması häm irlär tunı kebegräk öç bilнle; mägär kitekle yaqa bula, yäki şalewıy bula. Yaqasına qamнçat yäki qondız quyalar. Bäğze keşelär bar, marja tunı kiäнlär, yağni urıs xatınnarı kebek salop itep tekterälär. Läнkin küp keşedä yuq, böten Qazanda cide, sigez, un keşedä bardır, xatınnarı salop kiälär bik olı cirgä qunaqqa barğanda. Yänä xatınnarnıñ kesäbikä digän kiemnäre bar, belmäymen qaydanа çıqqandır, yañaraq çıqqan kiem. Tışı ädräs, yä biqasap, yäki başqa ber törle materiädän bula, mamıq belän sırğan. Ciñe qısqa bula. Äylänäsenä tien totalar.

Däxi xatınnarnıñ başqa kiä torğan kieme bula Ч bürek. Ul bürekneñ qırpuı qamçat bula. Tübäsen uqa belän, enceläp, qaşlar utırtıp çigälär, bik qıymmät töşä, bähäseneñ çige yuq. Däxi bäğze xatınnar küp waqıtnı qalpaq kiälär, yefäk qalpaq bula. Ğädättä fabrik eşe, bärxetle qalpaq dielä. Biş täñkä, altı täñkä bula prostoyı. Şul qalpaqnı yänä tözätälär encelär, tapaslar belän, qıymmät töşä. Ul qalpaqqa uqa çaçaqа häm uqa çuq tağalar, bik arzan tormıy. Däxi ul qalpaqnı yasıylar qıymmätle bärxettän. Qız-xatın bar Ч bik ostalar qalpaq yasarğa. Bik qıymmätle qalpaq eşlilär Qazan qızları,а ence belän qıymmätle taşlar utırtıp.

Däxi xatınnarnıñ çitege irlär çitegennän başqa bula. Ul xatınnar çitegen yaxşı säxtiännän qayıp tegälär yefäk beнlän yäki uqa belän, törle tösle säxtiännär qıstırıp tegälär. Ğädäti çitek bula baylarda öç täñkädän un täñkägä çaqlı; ämma härkemneñ xälenä kürä bula; ille tien kömeşlek çitek häm bula, min anı äytmäymen, monnan soñraq äytermen. Äwwäl baylar kiemen söylärmen.

Xatınnar küp waqıtnı başmaq kiälär cäy köne. Ul başmaqnıа häm bik yaxşılap uqa belän encelär, taşlar utırtıp yasağan bula. Biek ükçäle başmaqnıñ oçı oçlı bula. Däxi käweş häm kiälär, qıymmätle bula; törleçä eşlilär uqa beнlän qayıp, qıymmätle taşlar utırtıp. Wä däxi bäğze xatınнnar bar: urıs xatınnarı kiä torğan käweşne, yartı itekne kiälär, härkem üzeneñ telägänenä kürä, mäslixätenä qarap.

Menä inde kürep tor, ber xatınnı yäki qıznı kienderermen.а Anıñ kieme qıymmätkä töşär mikän?

Menä ğädäti baylarnıñ xatını kienä qunaqqa barsa: äwнwäl kiä ıştan, sitsadan bula, yaxşı, ber täñkä yarım; yefäk külmäkа kiä, urtaça bay bulsa Ч 25 sum; külmäk izüe tora, kim bulsa Ч 10 sum; yänä artında çäç buyına çäç täñkäse uqa çuğı belän Ч 20 sum; yänä muyınına kiä yaqa çılbırı; bik az isäplägändäа Ч 15 sum; ämma yaqa çılbırı bu zamanda taşlanıp bara, yäki muyınğa ence çuq kiälär. Yänä kiä xäsitä digän närsä,а iñbaşınnan kiterep qultıq astınnan bäyli, qıymmät töнşä; bik yaxşı bulsa, yöz täñkä tora. Yänä qamzul kiä, ğädäti baylarnıñ 2 yöz täñkä tora. Yänä encele qalpaq yäki prostoy ğına qalpaq Ч 10 täñkä; bürek bulsa Ч qıymmäträk. Ence belän törläp yasağan qolaq alqası, kim bulsa, 25 täñkä, yänä başına yabına şäl, arzan bulsa Ч 5 täñkä (yäki yefäk şäl Ч 15 täñkä, kim bulmas). Yänä tun kiä Ч atlas tun, ğädäti tölke qarnı eçle yäki qorsaq qarnı, kim bulsa Ч 50 täñkä; anıñ östennän çapan yabına Ч 15 täñkä; ayağına çitek ğädäti 3 täñkä genä bulsın; käweş kisä Ч 2 täñkä. Barlığı Ч 481 sum 50 tien!

1 - Ädräs, biqasap, pustaw, nanke, laçtek, sarançı, bänaris Ч tuqıma törläre.

2 - Pırzumit Ч dörese: pozument.

Qayum Nasıyri . Kiem-salım. Saylanma äsärlär. 4 tomda, 3 tom, Qazan: Tatarstan kitap näşriätı, 2005

Сайт создан в системе uCoz