Tatar xalıq kiemnäre

Rämziä Möxämmädowa,
tarix fännäre qandidatı

Bezneñ ata-babalarıbızdan ruxi miras belän bergä matdi mädäniät ölkäsenä qarağan miras ta qalğan. Şundıylarnıñ berse Ч xalıqnıñ ös kieme. Ös kiemeneñ bik borınğı törläre, älbättä, bezgä kilep citmägän. Ä inde citkän qädärese xalqıbıznıñ qabatlanmas icadi köçkä iä buluın kürsätä. Ğasırlar buyına xalıq bu eşkä üzeneñ qul köçen genä tügel, bälki maturlıqqa omtılışın, xıyalın, estetik zäwığın da salğan.

Bügenge köndä bezgä mäğlüm traditsion-ğädäti ös kiemnäre Ч eçke häm tışqı kiemnär, baş häm ayaq kiemnäre, xatın-qızlarnıñ bizänü äyberläre. Elek-elektän birle ber qompleksqa kergän kiem törläre, formaları häm qolorıytı buyınça üzara yaraqlaşıp, ber stilne täşkil itkännär. Ğädäti ös kieme şaqtıy totrıqlı bulıp, anıñ yañaruı-üseşe xalıqnıñ üz ğoref-ğädätlärenä häm könküreşenä yaraqlaşu tösendä barğan. Şuña kürä kiem, ğädättä, keşeneñ tışqı qıyafätenä milli tös birgän. Kiemenä qarap anıñ qaysı xalıq yäki nindi etnik gruppa wäkile ikänen belergä mömkin bulğan. Köndälek häm bäyräm kieme, bay häm yarlı keşeneñ kieme dä barı tik tuqımaları, bizänü äyberläre-neñ sıyfatı belän genä ayırılğan.

Törle cirlärgä taralıp, şaqнtıy totrıqlı törkemnär bulıp yäşäwçe tatarlarnıñ kiemnäre, älbättä, ber törle genä bulıp formalaşmağan. Här törkemneñ üzenä genä xas tarixı bulğan kebek, alarnıñ ğädäti kiemnärendä dä üzençäleklär bar. Bu üzençäleklärneñ barlıqqa kilüenö tabiğät üze, iqtisadi şartlar, din häm kürşe xalıqlar belän aralaşu bik nıq täesir itä. Härxäldä, XIX yözneñ urtalarına qädär tatar xalqınıñ ğädäti kieme cirle bilgelären şaqtıy totrıqlı saqlıy. Bu bigräk tä xatın-qızlar kiemendä (külmäkläreneñ bizälüendä, baş kieme formalarında) sizelä.

Borınğı ös kiemeneñ urtaq bilgese bulıp anıñ monumentäl stiнle sanala: ozın häm kiñ, totaş buylı, ciñ töplärenä keştäklär quyıp utırtqan ozın ciñle külmäk; kiñ çabulı, ozın tışqı kiem h.b. Xaнtınnar ös kiemen bilgä qädär töşep torğan uqalı izü yäki täñkäle tüşleklär, kiñ beläzeklär, olı alqalar, qatlawlı baş bäylägeçläre bizägän. Ğomumän, bu borınнğı kiem qompleksına qatlı-qatlı ös häm baş kieme xas bula.

XIX yözneñ ikençe yartısında iqtisadi üzgäreşlär, säwdä mönäsäbätläreneñ kiñäyüe, yäş tatar burjuaziäseneñ dönyağa çığuı (xaнlıqnıñ millät bularaq formalaşu däwere) tatar xalqınıñ ğädäti ös kiemenä dä üzgäreş kertä. Ul üzeneñ elekkege urınçılıq bilнgelären cuya başlıy. Qäpitälistik towar almaşu mönäsäbätlärenä häm kiñräk aralaşuğa küçä barğan sayın törle cirdä yäşäwçe tatarlarnıñ kieme urtaq, normalaşqan formaların qabul itä. Näticädä yaña, näfis stildäge tatar milli kieme barlıqqa kilä. Moña fabriнqa tuqımalarınıñ, bigräk tä sitsanıñ kiñ taralış aluı da etärgeç bula. Bu yaña stil kiem formalaнrında Awrupa modasına yaraqlaşu sizelsä dä, alarnıñ nigezendä xaнlıqnıñ borınğıdan kilgän kiem törläre yata. Qayber törkemnärdä bu kiemgä cirle, yağni üz cirlegendä barlıqqa kilgän üzençälekle wariantlar da östälä. Bu bigräk tä xatın-qıznıñ ös kiemendä siнzelä.

Yaña kiem stilenä küçü barlıq törkemnärdä dä tigezааа bulmıy. Keräşen tatarları isä yaña kiem stilen bötenläy dä qabul itmilär. Qazannan yıraq yäşägän etnik törнkemnärdä, mäsälän, Uqa-Sura yılğaları basseynnarında yäşäwçe taнtarlarnıñ (mişärlärneñ) ös kiнyemnärendä urınçılıq bilgeläre XIX yözneñ axırına qädär (ölkänräk yäştäge xatınnar kiemendä bigräk tä ozaq) yäşäp kilä. Şulay da XX yöz başlarına yaña stildä normalaşqan milli kiem tatarlar yäşäнgän barlıq töbäklärgä dä taralıp ölgerä. (Fäqät keräşen tatarlarınıñ ös kieme genä borınğı stiнlen saqlap qala.)

Bügen bezneñ xalıqnıñ küpçelege änä şul XX ğasır başındağı milli kiem törlären häm formalaнrın ğına xäterli. Aña qädär niçämä-niçä yöz yıllar buyı yäşäp kilgän häm küpme töbäkneñ üzençäleklären eçenä alğan borınğı kiem-salım, qızğanıçqa qarşı, xalıqнnıñ xäterennän çıqqan...

Uquçılar iğtibarına täqdim itelgän bu xezmättä bezneñ burıçЧtörle töbäklärdä (Urta häm Tübän İdel, Uqa-Sura basseynnaнrında, Uralda häm Seberdä) yäşäwçe tatarlarnıñ traditsion, şul cömlädän borınğı stildä tegelgän kiem ürnäkläreneñ qayberlären kiñ cämägätçelekkä, bigräk tä mädäniät-sänğät ölkäsendä eşläwçelärgä citkerü.

Xezmätneñ nigezendä fänni häm populyar ädäbiät bitlärennän, muнzey häm ğilmi uçrejdenielär fondınnan alınğan häm küp yıllar buyına ekspeditsiälärgä yörep cıyılğanı material yata.

Bilgele bulğança, xalıq kieme xaqındağı mäğlümat alay uq az tügel, şaqtıy. Äytik, XVIЧXVIII yözlärgä qarağan Awrupa säyäxätçeläreneñ (Gerberşteyn, A. Oleariy, Qorneliy de Bruin) yazmalarında tatarlarnıñ ös kiemen çağıldırğan qayber mäğlümatlar bar.

XVIII yözneñ ikençe häm öçençe çireklärendä bezneñ ös kiemnärebez xaqında beleşmälär fänni xezmätlärdä, bigräk tä Räsäy xalıqlarınıñ mädäni könküreşen öyränü maqsatı belän oyıştırılğan aqädemik ekspeditsiä ägzalarınıñ (G. F. Miller, İ. Georgi, İ. Lepexin h.b.) xezmätlärendä oçrıy. XIX yözneñ berençe yartısında Qazan tatarlarınıñ ös kiнyemen taswirlağan qıymmätle mateнrial K. Fuqs, ä XIX yözneñ soñğı çiregendä Ş. Märcani, K. Nasıyri, N. Vyäçeslov xezmätlärendä bar.

Sowet yıllarında çıqqan xezmätlär arasında berençe çiratta N. İ. Worob'yevnıñ Qazan tatarlaнrınıñ matdi mädäniätenä bağışlanğan xezmätlären kürsätergä kiräk: anda xalıq kiemenä häm xatın-qızlarnıñ bizänü äyberlärenä autor zur iğtibar birä. Soñğaraq, inde bezneñ zamanda Qaнzan tatarları, mişär, keräşen häm Perm, Seber, Qasıym tatarнlarınıñ etnoğrafiäsenä bağışlanğan fänni xezmätlär dönya kürde. Alarda da traditsion kiemgä şaqtıy zur urın birelgän. Bolardan tış, Qazan tatarlarınıñ bizänü äyberlärenä häm, ğomumän, deqoratıyv sänğäten öyränügä bağışlanğan xezmätlärne dä kürsätergä mömkin. Läkin tatar xalqınıñ traнditsion, ğädäti kiemen, anıñ urınçılıq bilgelären çağıldırğan ğomum xezmätneñ dönya kürgäne yuq äle.

Xalıqnıñ ös kieme turında qayber mäğlümat populyar ädäbiät (älbom, jurnal h.b.) bitlärendä dä oçrıy. Bolar rätendä törle waqıtlarda eşlägän rässamnarnıñ etnoğrafik yaqtan uñay bäyälängän mirasların kiterergä bula; bigräk tä XIX yözneñ urtalarında icat itkän latış rässamı K. Ğunnıñ rösemnärendä birelgän kiemnär iğtibarğa layıq. Şulay da populyar ädäbiät bitlärendä kiterelgän materialğa saq kilergä kiräk. Çönki rösemnärneñ qayberläre bötenläy лpasportsız╗, ikençeläre isä ğomumıy etnonim лtatar╗ dip kenä bilgelänä. Şuña kürä bolardan fäqät xalıq kiemeneñ cirle üzençälegen belgän oçraqta ğına faydalanırğa mömkin.

Muzey eksponatları başqa çığanaqlardan üzläreneñ totrıqlı, yağni qulğa totıp qararğa häm fotoğa töşerep alırğa mömkin buluları belän ayırılıp toralar. Qızğanıçqa qarşı, ös kiemnäreneñ irtäräk däwergä, xätta äle XIX yözneñ urtasına qarağannarı da muzey fondlarında bik az. Alarda kübräk XIX yöz axırı Ч XX yöz başına qarağan kiem törläre oçrıy. Qazan tatarlarınıñ (möselman häm keräşennärneñ) kiem törläre Tatarstan Respublikınıñ Berläşterelgän däwlät muzeye (alğa ta-ba: TRBDM) häm Sınlı sänğät muнzeye (alğa taba: TRSSM) fondlarınнda küp. Fänni yaqtan qıymmätle (unikäl) cirle tatar kiem törlären Peterburgtağı Räsäy xalıqlarınıñ etnoğrafik muzeye (alğa taнba: RXEM) häm Räsäy ölkä muzeyları fondlarında (Tübän Novğoнrod, Penza, Sarıtaw, Ästerxan, Toнbol h.b. şäHärlärdä) da oçratırğa bula.

Yuğarıda atap uzğan çığanaqlardan tış, äle tağın törle yıllarda ütkärelgän ekspeditsiälär näticäsendä cıyılğan materiallar da bergä tuplandı. Bu materiallar şaqtıy ğına şikleräk mäsälälärgä açıqlıq kertergä yärdäm ittelär.

Soñğı waqıtta şularğa tayanıp tatar xalıq kieme buyınça tözelä torğan etnoğrafik atlasnıñ proğramması häm şul proğramma buнyınça fänni xezmät eşlänä.

Läkin bügenge köndä xalıq kiнyemen ğämäli maqsattan çığıp öyränüneñ ähämiäte dä zur. Tatar diasporasınıñ barlıq törkemnärendä dä xalıq sänğäte, fol'klor kollektivlarınıñ üsä baruı, cirle kiem törlären häm kiem qompleksların tabiği xalättä, üz tösläre belän çağıldırğan xezmätneñ buluın taläp itälär.

Tatar xalqınıñ traditsion-ğädäti ös kieme küp törle. Ul eçke häm tışqı, yazğı häm közge, cäyge häm qışqı kiem törlären üz eçenä ala. Här tör, qayber forma üzençäleklärenä qarap, wariantlarğa bülenä. Mäsälän, qamzulnıñ tübändäge wariantların kürsätergä mömнkin: ozın häm qısqa buylı, ciñsez, tersäktän ciñle, yabıq yäki açıq izüle, öç, biş, cide bille h.b.

Kiemdäge töslär ayırımlığı da wariantlar birgän. Kiemneñ töse kübräk xucasınıñ yäşenä bäyle bulğan. Mäsälän, qara qazaqıyğa künekkän ir-at, olığaya töşkäç, qazaнkinı aq tuqımadan da tekterä. Ğoнmumän, aq tös, başqa törki xalıqlardağı kebek, saflıq häm qartlıq bilgese: qızlarda aq qalfaqlar, aq bärän tunnar, qayber törkemnärdä aq çikmän bulsa, ölkänräk yäştäge xatınnarda aq tastar, aq örpäk, aq qıyıqça h.b. kiemnär bulğan. Qızıl tösЧyäşlärgä xas. Bu bigräk tä yäş xatınnar kiemendä çağıla. Mäsälän, qızıl cirlek-le külmäklär, börkänçeklär, quşyawlıq h.b. Bügen bu wariantlar säxnä kiemen bayıtu-törländerü öçen xezmät itärgä tieş. Cirle şartlar taläbennän çığıp barlıqqa kilgän kiem törlären dä şuşı uq yünäleştä qullanırğa mömkin bulır ide.

Ös kiemeneñ ğädäti ölgeläre irlär häm xatınnar öçen dä başlıça ber ük bulıp, alarnıñ ayırması fäqät östämä detällärendä genä (ozınlığında, tösendä, deqoratıyv alımnarında) çağıla.

Kiem qompleksınıñ nigezen külmäk belän ıştan (irlärdä soñraq Ч çalbar da) täşkil itä.

Borınğı stildäge irlär külmägen mamıq, citen, kinder cebennän tuqılğan materiädän tekkännär (yefäk külmäk-ıştan kiärgä irlärgä şärigät quşmağan). Ğädättä irlär külmäge ozın, totaş buylı, kiñ çabulı itep, ciñ töplärenä keştäklär quyıp tegelgän. İzüe kükräk urtasına turı kilep, muyın uyımına utırtma yäisä qaytarma yaqa quyılğan, izü qırıylarına eçke yaqtan ädep totılğan häm muyın yanına tuнrı kilä torğan cirlärenä izü bawı sıyarlıq elmäklär berketelgän yäki tişek yasalğan. Kiäw külmägeneñ yaqa häm izü qırıyları (qaywaqıtlarda ciñ häm itäk oçları da) uqa cep belän çigelgän yäisä uqa tasma bastırılğan. Külmäk irken häm ozın bulıp, ıştan (çalbar) östenä töşep torğan.

Xatın-qızlarnıñ borınğı stilнdäge külmäge totaş yäki özek buyнlı, taqma itäkle itep tegelgän häm törle deqoratıyv alımnar belän bizälgän. Külmäkneñ tösendä, anı bizäw alımnarında cirle üzençäleklär bar. Mäsälän, XVIIIЧXIX yözlärdä Tambov häm Ryäzän ğubernalarında yäşäwçe tatar (mişär) xatınnarı aq citen tuqımadan tegelgän külmäkneñ izü qırıyların, ciñ häm itäk oçların çikkännär. Penza ğubernasınıñ Kerenskiy, Sember ğubernasınıñ Qurmış öyäze mişär xatınnarı külmäklären kübräk şaqmaqlı alaçadan tekkännär. Yäş xatınnar külmäk izüenä, itäk oçına, ä qaywaqıt iñbaş turısına da törle töstäge sitsı kisäkçekläre bastırğannar. Tübän Novğorod ölkäseneñ Yzäk muzeyenda elekkege Serğaç öyäzendäge tatarlardan (mişärlärdän) alınğan kolleksiälär arasında originäl külmäklär bar. Alarnıñ buyı, ciñe, itäge törle töstäge tuqımalardan tegelep, kükräk turısına häm itäk äylänäsenä öç-dürt poçmaqlı sitнsı kisäkläre bastırğannar. Mondıy yüle külmäkne yäş xatınnar ana bulırğa cıyınğan waqıtta kigännär. Niätläre küz tiyüdän häm törle zäxmättän saqlanu bulğan. Qazan xatınnarınıñ ğädäti külmäk izüenä bastırılğan qoramalar da şul uq maqsatnı küzdä totqan. Totaş buylı külmäklärne yefäk tuнqımadan tekkän oçraqlarda isä külmäkneñ kükräk öleşenä uqadan eşlängän alınmalı (kiräk çaqta ikençe külmäkkä dä quyarlıq) izü berketkännär.

Xatın-qızlarnıñ borınğı kiemenä bigräk tä xas närsä Ч kükräkçä. Anı xatınnar külmäk astınnan muyınnarına bäyläp qaldırğannar. İsemennän ük bilgele, ul xatın-qızlarnıñ kükrägen eçke yaqtan qaplap torğan. Kükräkçäneñ bizäw alımnarında da cirle ayırmalar bar. Bigräk tä Saratov häm Penza mişärläre xatınnarınıñ kükräkçäläre üzençälekle.

Xatın-qızlar külmägeneñ itägen törleçä bizäw dä borınğıdan uq kilä. Mäsälän, Qazan tatarlarınıñ öske itäk quyıp tegelgän külmäkläre XVI yözgä qarağan mäğlümatlarda uq oçrıy. Külmäkneñ üzen öy tuqımasınnan tekkän oçнraqlarda anıñ öske itägen qızıl, al, yäşel, zäñgär töstäge fabrik tuqımasınnan eşlägännär.

Külmäk itägenä törle töstäge tasmalar, uqa-çuqlar totu şulay uq xatın-qız külmägen bizäwneñ borınğı alımı. XIX yöz axırlarında fabнriqa tuqıması, bigräk tä sitsı nıq taralğan zamannarda xäyran qupşı bala itäklär quyu modağa kerä. Qızlar häm yäşräk xatınnar külmägeneñ qısası bildän genä buнlıp, iñgä sılanıbraq tora, ä itäge, kiresençä, kiñräk itep tegelä. Anıñ asqı öleşenä totılğan bala itäkläre külmäkne tağın da kiñräk häm ciñelräk itep kürsätä.

Keräşen tatarları ğädäti külmäkneñ yañaruın üzgäçäräk kiçerälär. İrlärdä izüne yannan yarğan külmäklär (qosoworotqa) tarala. Alar anı öydä eşlängän tuqımadan yäki satinnan tekkännär. Ämma fabнriqa tuqıması qullanğan täqdirdä dä ciñ töplärenä keştäklär quyıp eşli birälär, yänäse borınğı ölgedän ayırılırğa telämilär. Soñğaraq, yaña stilgä xas külmäk ölgesenä küçkäç tä, yağni ciñ töplären uyıp (keştäklär quymıyça) eşlägändä dä, külmäkneñ borınğı siluetın üzgärtmilär: xatın-qızlar külmägeneñ buyı äwwälgeçä ozın häm kiñ bulıp qala.

Eçke kiemneñ ikençese Ч ıştan. Anıñ da ğädättäge ölgese irlär häm xatınnar öçen ber bulıp, bezneñ xalıqnıñ borınğı tormış-könküreşenä (idängä, säkegä ayaq bökläp utıru h.b.) caylaşqan formanı täşkil itä. Äwwälräk anı öydä suğılğan yäki Urta Aziädän kiterelgän buy-buy alaçadan tekkänнnär. Qazan artı häm Ural aldı tatarlarında yäş kiäwlär häm yäş irlär almalap yäki çuptarlap suğılğan öy tuqımasınnan eşlängän ıştannarnı da yaratıp kigännär. XIX yöz axırında uq irlärdä qara töstäge fabrik tuqımasınnan, Awrupa ölgesenä yaraqlaştırılıp teнgelgän çalbarlar urın ala.

Külmäk-ıştanğa yaqın närsä Ч alyapqıç. Anı irlär dä, xatınnar da üz itkän. Qazan tatarlarında, bigräk tä yäş kiäwlär häm yäş kilennär öçen ul eş kieme genä tügel, ä köndälek kiem bulıp ta sanalğan. Mäsälän, yäş kiäw berençe yılında kötü qarşısına çıqqanda qız birnäsenä kilgän kiäw külmäk-ıştanın kiep, çigeşle aq kinder alyapqıç bäyli torğan bula. Yäş kilennärdä häm citkän qızlarda alyapqıç ös kiemeneñ, külmäk şikelle ük, iñ matur häm küzgä bärelep tora torğan öleşen täşkil itнkän. Äwwälräk anı ere şaqmaqlı, sörmäläp, almalap yäki çuptarlap suğılğan öy tuqımasınnan kükräkçäle itep tekkännär. Alyapqıçnıñ töse anıñ belän bergä kielä torğan külmäkneñ töse häm formasına yaraqlaşqan bula. Külmäk häm anıñ deqoratıyv alımnarı tağın da nığraq belenep torsın öçen, alyapнqıç başqa töstäge tuqımadan eşнlängän. Bu oçraqta töslärneñ qonнtrast xasil itüe, ber-berenä qarşı quyıluı kiemneñ ğarmoniäsen bozmıy, kiresençä, bizäp kenä toнra, kürkämlek kenä östi.

Borınğıraq zamannarda fäqät kükräkçäle alyapqıçlar ğına bulsa, XX yöz başlarında bilgä genä bäyläp quyıla torğan, kükräkçäsez alyapqıçlar da kürenä başlıy. Bu waqıtlarda tatar xatın-qızları arasında törle töstäge fabrik tuqımasınnan (sitsı, satin) eşlänнgän yaña formadağı: töreşle, arqalı, qultıqlı, qanatlı h.b. törle alyapqıçlar tarala. Aq qolenqordan yäki qara satinnan tegelgän alyapqıçlarnıñ itäk oçın häm kükräk öleşen çigep eşlärgä yaratqannar. Peçän häm uraq waqıtlarında buy citkän qızlar häm yäş kilennär külmäk östennän çikkän alyapqıç bäyläp, ciñsä kigännär. Keräşen tatar xatın-qızları da bu waqıtta alyapqıçnı kübräk açıq töstäge (yäşel, al, zäñgär) satinnan taqqan itäk quyıp häm itäk oçına ike-öç rät tasma bastırıp eşläнgännär. Mondıy ğädät, yağni qızнlar alyapqıçın çigü yäki anı törнle töstäge tasmalar belän bizäw bügenge köndä dä yäşäp kilä. Uqa-Sura basseynında yäşäwçe mişärlärdä, Seber häm Ästerxan tatarнlarında isä alyapqıç (irendä häm xatınında) kübräk eş kieme bulıp xezmät itä.

Tatar xalqınıñ originäl kieme Ч qamzul. İrlär anı öydä kiнgännär. Külmäk-ıştan östennän qamzul ğına kiep, cämägät qarşına çığunı yaxşı sanamağannar. Elegräk qamzullar (irlärdä, xatınnarda) çabulı, yabıq kükräkle, tar utırtma yaqalı, öç yäki biş bille häm tezgä citär-citmäs ozınlıqta bulğan. İrlär qamzulnı qararaq töstäge fabrik tuqımasınnan, ä xatın-qızlar açığraq töstäge bärxettän, yä bulmasa Urta Aziädän kitergän ädräs, biqasab tuqımaнsınnan tektergännär. Ädräs qamнzullar keräşen tatarlarınıñ häm Uqa-Sura, Çepsa buyında yäşäwçe taнtar qarçıqlarınıñ sandığında bügenge köndä dä saqlana äle.

XIX yöz urtalarınnan soñ xaнtın-qızlar qamzulı kübräk mançesterdan (bu waqıtlarda kiñ taralğan xätfädän) tegelgän. Xätfä qamzulnıñ çabu häm qultıq qırıylarına, itäk oçına uqa tasma, ä möselman xatınnarı tar ğına itep cänlek mexı yäisä aqqoş mamığı da totarğa yaratqannar. Qamzulnı çigü ğädäte bezneñ xalıqta bulmağan buluın. Şulay da muzey kolleksiäläre arasında siräk kenä totaşı belän bizäkle parçadan tegelgän xatın-qızlar qamzulı oçrıy.

XIX yöz axırı Ч XX yöz başlarında, yaña kiem stilenä küçü däwerendä, irlär qamzulı Awrupa kiem töre Ч jiletqağa yaraqlaşa teşä. Läkin anıñ arqa öleşe elekkegeçä qala: anı haman da öç yäki biş bille itep tegälär. Qazan tatar xatın-qızları arasında bilne qısıp tora torğan biş bille, açıq kükräkle, qısqa qamzul-qısma modağa kerä. Mondıy qamzulnı eş qına külmäge belän bergä, ber ük töstäge, bizäkle atlastan eşlägännär häm qısmalı külmäk dip atağannar. Keräşen tatarları bil turısınnan börgän ozın qamzulnı qulay kürep, qısqasın bötenläy dä qabul itmi.

Ästerxan tatar xatın-qızlarınıñ ciñel, çabu qırıylarına uqa tasmalar totıp tegelgän bille kieme arqalıq dip atala. Ul, qamzuldan ayırmalı bularaq, ozın ciñle, buyı tezgä citärlek itep tegelä.

Xalqıbıznıñ barlıq törkemnärenä dä xas irlär kieme Ч qazaqıy (qayber cirlärdä başqaça atıylar). Ul Ч ozın ciñle häm ozın buylı, öç bille, yabıq kükräkle yazğı häm cäyge ös kieme. Anı qararaq töstäge fabrik tuqımasınnan ike qatlı itep tekkännär. Qayber töbäklärdä ul xatın-qız kiemnäre arasında da oçrıy. XX yöz başlarındaааа irlär qazaqıynı qısqa itep tekterälär. Andıy qazaqıynıñ ozın ciñle qamzul digän ataması da bar. Yäşräk keşelär anı ğädättä qarasu tuqımadan, ä ölkännär cäy öçen aq tuqımadan tektergännär. Awıl cirlärendä qara cirlekkä aqsıl buy töşkän tuqımadan tegelgän qazaqıylar da oçrıy.

Biş bille ozın ös kiemenä bişнmät dilär. Kübräk oçraqlarda bişmät mamıq belän sırıla. Şuña kürä aña qayber törkemnärdä sırma da dilär. Ural töbäklärendä yäşäwçe tatarlar bişmät dip mamıqsız tegelgän ozın, biş bille kiemgä äytälär. Urta İdel buyı taнtarları xatınnar bişmäten kübräk tösle (yäşel, şämäxä, qara çiä tösendä) xätfädän, eçenä yuqa ğına mamıq quyıp, açıq izüle itep tekнkännär.

Tatar xalqınıñ ğädäti ös kiemнnäre arasında öydä tuqılğan kinderdän yäki citennän häm öydä basqan tuladan eşlängännäre dä bar. Şundıylarnıñ berse, Qazan tatarlarınıñ borınğı kieme Ч çoba; öç yäki biş bille, ozın ciñle, ber genä qatlı kiem. Anı aq cirlekkä buy yäki törle töstäge waq çuptar bizäklär töşerelgän kinderdän tekkännär. İrlär çobasın aq kinнderdän dä yasağannar. XX yöz başlarında çobanı qayberäwlär eş kieme yäki yola kieme bularaq kigännär.

Tuladan tegelgän yeye kiemen çikнmän dip atıylar. Ul ike törle: berнse öç bille köndälek cılı kiem, ikençese turı arqalı, kiñ itep teнgelä torğanı Ч yul kieme. Berençe tör çikmännär XX yöz başlarında keräşen tatarlarında häm Çepsa yılğasınıñ yuğarı ağımında yäşäwçe tatarlarda oçrıy. Çepsa tatarнları qızlar çikmänen aq tuladan, çabu qırıylarına qara töstäge tasma totıp eşlägännär. Keräşen qızları bile börep tegelgän körän tula çikmän (ärmäk) kiärgä yaratнqannar.

Çikmänneñ kiñ, turı arqalı, zur qaytarma yaqalı häm ozın itep tegelgän töre barlıq tatarlarda da yul kieme xezmäten ütägän. Tik anı törle cirdä törle atama beнlän (zıbın, äcäm h.b.) yörtälär. Qayber töbäklärdä fabrik tuqıнmasınnan tegelgän ozın buylı, tuнrı arqalı ozın häm tar qaytarma yaqalı çikmän irlärneñ köndälek kiem xezmäten ütägän.

Ğomumän, törki xalıqlarnıñ, şul isäptän tatarlarnıñ da, borınğı ös kiemenä irken häm ozın bulu xas. Ästerxan tatarlarında taralğan qabtal da turı arqalı, ozın buylı itep tegelgän.

Qazan tatarlarınıñ originäl, läkin onıtılıp barğan cäyge kiнyeme cilänneñ ölgese dä turı arнqalı bula. İrlär cilänen qara yäki qarasu cirlekkä sizeler-sizelmäs kenä buy töşkän tuqımadan ozın qaytarma yaqalı, açıq izüle itep tekkännär. XX yöz başlarınнda mondıy cilännärne Qazan artı awıllarında ölkän yäştäge ir-at kigän. Xatınnar ciläne bu waqıtнlarda Alabuğa, Zäy häm Baqalı keнräşen tatarlarınıñ ğädäti kiem qompleksında yäşäp kilä. Sankt-Peterburgtağı Rossiä xalıqlarınıñ etnoğrafiä muzeyenda tatar kolleksiäläre arasında aq kinderнdän, borınğı kiem ölgese belän, yağni ciñ töplärenä keştäklär quyıp eşlängän ber qatlı, tersäktän ciñle xatınnar ciläne bar. Anıñ çabu qırıylarına häm ciñ oçlarına qızıl cep belän waq qına ornament töşerelgän. Bu borınğı cilän äwwälge Malmıj öyäze keräşennärennän alınğan. XX yöz başlarında mondıy cilännär inde oçramıy. Xatınnar cilänen anda da qara tuqımadan (mançester h.b.), çabu qırıylarına, itäk häm ciñ oçlarına uqa tasmalar totıp eşlägännär. Bayıraq xatınnar ciläneneñ kükräk turısına maxsus kiñ (qul yassılığındağı) uqa totılğan.

XVIII yözneñ axırı, XIX yözneñ başlarında Qazanda yäşäp icat itkän häm tatarlarnıñ etnoğrafiäsen yaxşı belgän K. Fuqs ta ciнlänneñ tatar xatın-qızları kieme qompleksında buluın, soñğı waqıtнlarda modadan çığuın häm uqalı qamzullarnıñ taraluın yaza. Bu originäl kiemgä şul çorda yäşäwçe rässamnar da ähämiät itkännär häm anı üzläreneñ eşlärendä gäwdäländergännär.

Tatar xalqınıñ ös-kiemnärennän sanalğan tun belän tolıpnı da kürsätep kitärgä kiräk. Alarnı ilängän sarıq yäki tölke tiresennän tuqıma belän tışlap eşlägänнnär. Tunnarnı öç bille häm turı arqalı itep tekkännär. Tik keräнşen tatarlarında ğına börmäle tunnar oçraştırğalıy. Arqası tuнrı, tezgä qädär citep torğan tunğa möselmannar namaz tunı dip äyнtälär. Möğayın, salqın waqıtlarda şunı kiep namaz uqırğa caylı bulğanğadır inde. Tolıpnı isä ğäyät ozın, kiñ çabulı, turı arqalı, zur qaytarma yaqalı itep tekkännär.

İrlärneñ tışqı ös kiemenä cıynaqlıq birep toruçı närsä Ч bilbaw (äzär). XX yöz başlarında anı barlıq töbäklärdä dä 4Ч5 metr ozınlıqtağı qızıl, yäşel, zäñgär, sarı sitsıdan eşlägännär. Qazan, Ufa, Perm ğubernasında yäşäwçe tatarlar arasında öydä suqqan bilbawlar da kiñ taralğan bula.

İdel Ч Ural buyı tatarlarınıñ telendä qaptalı äzär digän terнmin da oçrıy. Mondıy äzärne Ästerxan tatarlarınıñ XVIII yözgä qarağan kiem qompleksında kürergä bula.

Keräşen tatarları äzär terminın tar külmäk östennän bäylänä torğan şnurğa qarata da qullanalar. Küräseñ, xristian dine belän bergä urısnıñ kiemen dä qabul itep, aña borınğı tatar kiemeneñ isemen birgännärder...

Tatar xalqınıñ baş kiemnäre dä ğäyät üzençälekle. Borın-borınnan irlär öydä tübätäy kiärgä yaratqannar. Tik keräşen tatarlarında ğına, xristian dinen qaнbul itkännän soñ, islam atributı dip qaralğan tübätäy alarnıñ kiem qompleksınnan töşep qalğan.

Ärsezgä kiä torğan tübätäylärne qararaq töstäge tuqımadan, ä bäyrämnärdä kiär öçen zatlıraq tuqımalardan (yefäk, bärxet, parça) eşlägännär. Baylar, säwdägärlär encele yäki altın-kömeş ceplär, uqalar belän çigelgän tübätäy kiyüne däräcägä sanağannar. Borınğıraq zamanda tübätäylär beraz oçlıraq bulsa, XIX yöz axırı Ч XX yöz başlarında tübätäylär başqa yatıp tora torğan yassıraq forma ala. Şähär zıyalıları arasında qara xätfädän eşlängän yassı tübäle tübätäy Ч käläpüşlär tarala. Käläpüşne bügen dä barlıq möselman tatarlar yaratıp kiälär.

İr-atnıñ tışqı baş kieme Ч bürek. Büreklärne dä borınğıraq waqıtta oçlıraq, biegräk itep tekkännär. Ş. Märcani häm başqa qayber autorlar XIX yözneñ urtalarında Qazan tatarlarında başqort qolaqçını sıman qanatlı, tübäse oçlayıbraq tegelgän büreklärneñ buluın yazalar. Läkin soñğa tabaraq yomrı tübäle qolaqsız mesken büreklär tarala. Anıñ tışın qarasu fabrik tuqımasınnan, ä eçen yon belän sırıp yäki sarıq tirese quyıp eşlägännär. Qaywaqıtta mondıy bürekneñ qırıyına cänlek mexı (qamçat, qondız, tölke) mexı totılğan bula. XX yöz başнlarında qara qaraqüldän eşlängän yassı tübäle täbänäk (mäskäwskiy) büreklär tarala. Anıñ sorı töstäнge qaraqüldän eşlängänen danadar bürek digännär. Danadar bürekne kübräk din ähelläre häm zıyalılar kigän. Bu yassı tübäle büreklär bügen dä möselmannarnıñ yaratıp kiä torğan yazğı häm cäyge baş kieme sanala.

Awıl cirlärendä irlärneñ cäyge baş kieme xezmäten kübräk eşläpä ütägän. Anı öydä aq töstäge sarıq yonınnan kiez itek basuçılar yasağan. Keräşen tatarları qaнra töstäge eşläpä dä kigännär. Qayber mäğlümatlarğa qarağanda, Qaнzan tatarlarınıñ yonnan basqan irlär baş kiemeneñ çitläre äwwäl tırpayıp tormağan, bälki öskä taba qaytarılğan bula.

Tatar xatın-qızlarınıñ ğädäti baş kieme bigräk tä küp törle häm üzençälekle. Qızlar baş kieme xatınnarnıqınnan ayırılğan. Bala çaqta qızlarğa sitsıdan taqıya yasağannar. Anıñ mañğay öleşenä waq täñkälär, töymälär häm qort başları tegelgän bula. Taw yağı keнräşen tatarlarında (Mälki törkeme) taqıya totaş täñkälär, märcännär belän bizälgän baş kiemen täşkil itä. Anı buyğa citkän qızlar kigän. Qalğan törkemnärdä qızlar qalfaq kiep, mañğaylarına uqa-çaçaq bäylägännär.

Qalfaqnıñ törläre xäyran küp. XIX yözneñ urtalarına qädär zur, çuqları arqağa (yäki iñgä) töşep torğan qapçıq qalfaqlar bula. Alarnı törle töstäge ceptän yäki tuqımadan yasağannar. Aq ceptän bäylängän ozın qalfaqlar barlıq törkem qızlarına da xas bula. Läkin keräşen tatarlarında bu tör qızlar qalfağı bigräk tä totrıqlı bulğan. Mondıy ozın qalfaqnı başqa kigändä anıñ qırıyın ber-ike qat böklägännär häm östän mañğayğa uqa-çaçaq bäylägännär. Ä menä qara bärxettän yäki satinnan çigep eşlägän ozın qalfaqlar Mişä buyı keräşen tatarlarında XX yöz başlarında da saqlanğan.

Şähärdäge möselman tatar qızları zur, yomşaq qapçıq qalfaqlarnı törle töstäge yefäk ceplär belän çigep bizägännär, yaq-yaqlarına häm mañğay turısına uqa-çuqlar totqannar. Mondıy qalfaqqa çaçaq qalfaq digännär. Anı qızlar ğına tügel, yäş xatınnar da börkänçek astınnan kigännär. XIX yözneñ ikençe yartısınnan (yaña kiem stile barlıqqa kilgändä) keçerägräk лqapçıqlı╗, qatı qırpulı xätfä qalfaqlar östenlek ala. Deqoratıyv alımnarına qarap alarnı encele qalfaq, känitil qalfaq, täñkäle qalfaq dip yörtälär. Şul uq waqıtlarda käläpüş formasındağı taqıya qalfaqlar da şaqtıy kiñ tarala. Alarnıñ da mañğay turısın, qaywaqıtlarda tübäsen dä ence-täñkälär belän bizägännär. Ysmer qızlar häm olı yäştäge xaнtınnar çikmägän taqıya qalfaq (kättäşi) kigännär. Xatın-qızlar bärxet qalfaqlarnı da yawlıq yäki yefäk şäl astınnan kiep yörgännär.

Keräşen xatın-qızlarına qatı qırpulı bärxet qalfaqlar kerep ölgermägän. (Bu tör qalfaq xristianlaşu çorınnan soñ barlıqqa kilgän.)

Xatın-qızlar borın-borınnan bürek tä kigännär. Ämma ul baş kieme üz eçenä yomşaq tübäle mex qırpulı bürekne dä, kiräçle (qarqaslı), qırıylarına täñkälär, asıl taşlar quyıp eşlängän yäki çeltärlär belän bizälgän oçlı taqıya bürekne dä ala.

Qızlar bürekne, zur qalfaqlar kebek ük, yawlıqsız-nisez genä kiärgä yaratqannar; çäç tolımnarına tezmä bäylägännär. Xatınnar isä yawlıq yä bulmasa börkänçek östennän kigännär.

Xatınnarnıñ baş kiemnäre şaqtıy qatlawlı. Anıñ nigezen asqı yawlıq yäki çäçqap täşkil itkän. Çäçqap, iseme ük äytep torğança, çäçne tolımnarı-nie belän qaplarğa tieş bula. Nijğorod häm Sember ğubernalarınıñ mişär xatınnarı asqı yawlıqnı sılapsaw (sılawıç), äkäy dip tä atağannar.

Qazan xatın-qızlarınıñ asqı baş kieme bezneñ könnärgä kilep citmägän. (Anı şaqtıy irtä dürt poçmaqlı fabrik yawlıqları alıştırğan.) Ul Alabuğa töbägendä yäşäwçe keräşen xatınnarınıñ baş yawlığına oxşaş bulğan bulsa kiräk. Tik keräşennärgä xristian dine belän bergä urıs xatınnarıнnıñ çäçqabı Ч mälänçek kergäç, baş yawlığı alarda da üzeneñ töp funksiäsen yuğaltqan.

Xatın-qız baş kiemeneñ mañнğay turısı qalquraq bulıp torsın öçen, aña qatı qırpu yäisä kiräç quyu xas. Yuğarıda bez anı Qazan tatarlarınıñ qatı qırpulı yäki mögez qalfaqlarında kürdek. Keнräşen mälänçege aldına keçkenä, qatı qalaq quyu da şul ısulğa bäyle. Biek qalaq (qarqas) östennän uqalı, täñkäle yäki çeltärle mañğayça bäyläw dä borınğı zamanğa qaytıp qala. Mondıy mañğayçalar rätenä keräşennärneñ mañğay uqası belän mañğay täñkäsen, mişärlärneñ qaşbawın, Seber tatarlarınıñ sarawtsın, Ästerxan tatarlarınıñ möyezbäğın (mögez baw) kertergä mömkin. Etnoğrafik ädäbiätta bu mañğayçalarnıñ qayberlären bürek (şapqa) dip atıylar, çönki aldan qarağanda alar çınnan da bürektäy qalqınıp toralar. XX yöz başlarında alarnıñ törle wariantları oçrıy. Mäsälän, Lömbrä törkeme mişärlärendä ike törнle qaşpaw: täñkälär belän bizälgän qosınqa formasındağı häm täñkäleааа bürek şikelleseааа bulğan. İseme ük kürsätep torğança, ul mañğayçadan, döresräge, qaş bawınnan möstäqil baş kiemenä äwerelgän.

Elegräk asqı yawlıq, mañğayçasına qarap, törleçä atalğan. Mäsäнlän, Ästerxan tatar xatınnarında ber ük formadağı asqı börkänçek, anıñ mañğayçasına qarap, öç isem belän yörtelä: çembar, şılawıç, kimeşek. Çembar möyezbäk belän bäylängän; anı kiäwgä çıqqan xatın biş yıl buyına bäylägän. Biş yıldan soñ börkänçekneñ mañğay turısına cağalıq dip atalğan mañğayça berketkännär häm börkänçekne şılawıç yäki baştartqıç dip atağannar. Olığaya töşkäç, tağı da börkänçekneñ mañğayçasın alıştırğannar: keçerägräk kenä uqa mañğayça berketkännär häm börkänçekne kimeşek dip atağannar. Başqa töbäklärdäge xatın-qızlar baş kiemendä ayırmalıq bik sizelmi. Tik asqı baş kiemeneñ mañğay öleşenä bizälgän mañğayça quyu ğädäte här törkemgä dä xas.

Xatınnar baş kiemenä qıyıqça, örpäk, tastar häm törle yawlıqlar kerä. Alarnı asqı yawlıq-çäçqaplar östennän yabınğannar yäki bäylägännär.

Qıyıqça Ч isemennän ük kürengänçä, öç çatlı formadağı zur baş yawlığı. Anı aq tuqımadan yasap, mañğay turısına kilä torğan öleşenä uqa totqannar. XIX yözneñ urtalarında qıyıqça Qazan tatarları yäşägän barlıq töbäklärdä dä (keräşen tatarlarınnan qala) oçrağan. Şähärlärdä häm şähärgä yaqın awıllarda yäşäwçe ölkän yäştäge xatınnar örpäk sarğannar. Ul da Ч qıyıqça formasındağı zur (gipotenuzası 2,5 m) baş yawlığı (börkänçek).ааа Anıñ poçmaqları törle töstäge yefäk cep belän çigelgän bula. Mañğay turısına uqa bitlek (örpäk bitlege) berketelä. XIX yözneñ axırı Ч XX yöz başlarında qıyıqça häm örpäkne zur fabrik yawlıqları häm şälläre alıştıra. Läkin traditsiä bötenläy onıtılmıy. Bügen dä tatar xatınnarı aq debet cebennän siräk itep bäylängön şöllörne (pawtinqalar) qıнyıqça formasına kiterep (diağoнnäl buyınça urtalay bökläp) öç çatlap yabınırğa yaratalar.

Keräşen xatınnarınıñ baş kieme qompleksında öçpoçmaqlı zur qıyıqça, örpäklär yuq. Alar, xristiнan dine belän bergä süräkä (rus лcopoka╗cın) qabul itkännär. Süräkä zur bulmasa da berniçä öleştän tora. Anıñ uqalı mañğayçası, qanatları, kinder tübäse häm qara bärxet yäki qızıl tuqımadan yasalğan лqoyrığı╗ bula. Süräkäne başqa bäylägändä anıñ mañğayçasın mälänçek qalağına kigezälär. Şuña kürä süräkä mañğayçasınıñ forması da, mälänçek qalağınıqı kebek, törle törkemdä törle: Qazan artı yäki Mişä buyı keräşennärendä ozınça turı poçmaqlı, çistaylılarda keçkenä kwadrat, ä Alabuğa törkemendä duğa formasında tügäräklänep tora. Bäyrämnärdä häm tuylarda xatınnar süräkä belän bergä waq täñkälär belän bizälgän çigäçä (cilkälek) häm olı sırğa tağalar.

Yawlıq häm tastar terminnarı astında törle formadağı börkänçeklär bar. Yawlıq Ч borınğı törki termin. Bu termin belän, yuğarıda kürep uzğança, keçeräk asqı baş yawlığı da häm zur börkänçek quşyawlıqlar da atala. Tıştan, yağni, östän yabına yäki bäylänä torğan yawlıqlarnıñ törle borınğı formaları soñğı waqıtlarğa qädär keнräşen törkemnärendä oçrıy. Şundıylardan iñ originäl bulğanı Ч tügäräk yawlıq. Bu yawlıqnıñ nigezen yaqınça 30 x 60 sm zurlıqtağı turı poçmaqlı aq kinder täşkil itä. Anıñ qırıylarına, poçmaqla-rına häm urtasına qara yefäk cep belän borınğı ornament töşerelgän, ä çit-çitlärenä qızıl yefäk ceptän ürelgän çuqlar totılğan bula. Tügäräk yawlıqnı Mişä buyı keräşen tatarlarında yäş kilen süräkä östennän qaynatası yortına töşkändä yabınğan. Ber yıldan soñ bu kilen süräkä östennän aq yawlıq bäyli başlıy. Aq yawlıqnı ikençe törle olı yawlıq dip tä atıylar. Ul 30 x 180 sm çamasındağı baş-başlarına borınğı çigeş töşerelgän aq kinder tuqıma. Aq yawlıqnı süräkä östennän, buyğa bökнläp, bizäkle oçların çigälär turıнsına kiterep, çalma kebek urağannar.

Çistay keräşennärendä 30 x 150 sm çamasındağı zäñgär tuqımadan, mañğay qırıyına uqa kisäge tegep yasalğan xatınnar yawlığı bulğan. Başqa bäylägändä anıñ bu öleşe süräkäneñ mañğayçasına turı kilä, ä oçları artqa iltep berketelä.

Tastarnıñ törle formaları oçнrıy. Anıñ iñ taralğanı Uqa-Sura basseynında yäşäwçe mişärlärdä häm Qasıym tatarlarında saqlanğan. Ul 30 x 150 sm çamasındağı yuqa tuqımadan, ä Qasıym tatarlarınнda aq tyüldän eşlängän, yannarına 2Ч3 sm kiñlektäge qızıl tasma /iñ/ totılğan, baş-başları /qay-ber oçraqta arqağa töşep torğan başı ğına/ bizälgän bula. Tastar başların bizäw alımnarında cirle üzençäleklär bar. Mäsälän, Nijğorod ölkäsendä yäşäwçe mişärlärneñ tastar başı /tastar sapması/ törle töstäge häm törle bizäkle sitsı kisäkçekläre /qorama/ belän bizälgän. Penza häm Saratov ölkälärendä yäşäwçelärneñ tastar başı uqa belän şoma çigü, Mordwa respublikında yäşäwçe tatarlarnıñ Ч suırıp çigü ürnägendä, ä inde Qasıym tatarlarınıqı tığız tambur texnikı qullanıp çigelнgän. İdelneñ uñ yağındağı keräşen tatarlarında /Mälki keräşennäre/ tastar başı törle töstäge ceplär belän, waq geometrik formadaнğı bizäklär töşerep tuqılğan; oçlarına çeltär totılğan bula. Bu formadağı tastarnı başqa bäyläнgändä anıñ oçları iäk astınnan /yañaqlarnı häm muyınnı qaplap/ ütep, arqağa salındırıla. Mordwa respublikınıñ Lämbrä tatar xatınnarı bäyrämnärdä häm tuylarda tastar östennän qaşbaw bäylägännär. Qaşbawı bulmağan xatınnar tastarnıñ maturraq itep çigelgän başın tastar inäse belän maнñğay östenä kiterep berketkännär. Ästerxan tatarlarında ike törle: zur qanatlı formadağı häm asqı börkänçegenä (çembar, şılawıçqa) oxşaşlı tastar bulğan. Tasнtarnıñ bu ike töre dä yuqa, aq töstägeаааа tuqımadanаааа yäааа bulmasa tyüldän yasalğan. Qanatlı tastarnı kübräk yäş xatınnar bäylägän. Anı başqa bäyläw ısulı Qazan taнtar xatınnarınıñ örpäk saruın xäterlätä. İkençe tör tastarnı çemнbar östennän möyezbäkneñ oçına berketep, artqa salındırıp quyğannar.

XIX yözneñ axırı Ч XX yöz başlarında traditsion börkänçeklär urınına fabrik eşläp çığarğan yawlıq häm şällär kerä. Läkin traнditsion baş kiemenä xas cirle üzençälek bilgeläre xatınnarnıñ faнbriqa yawlığın bäyläw ısullarında bügengä qädär çağıla.

XX yöz başında möselman tatar xatınnarınıñ kiem qompleksına çuqlı yefäk şällär kerä. Qatı qırpulı qalfaq östennän bäylängän ozın çuqlı aq yefäk şäl xatınnarнnıñ milli baş kiemenä äwerelä.

Xatın-qızlarnıñ ös häm baş kieme belän bizänü äyberläre dä tığız bäylängän. Borınğı babalarıbızdan kilgän yüwelirlıq ostalığı şähärlärdä häm qayber zur awıllarda XX yözneñ başlarına qädär yäşäp kilä. Qatlawlı ısullar belän (böterü, börtekläw, qaraltu, grawirlaw, inkrustatsiäläw) zinnätläp eşlängän xatın-qız bizänü äyberläre törle muzeylardağı tatar kolleksiäläre arasında bügen dä küp sanda saqlanğan. Alarnı öç törkemgä bülep qararğa bula: baş, muyın-kükräk häm qulğa bäyle bizänü äyberläre.

Berençe törkemgä: qolaq alqaları, çigälek (cilkäleklär), çäç täñkäläre häm çulpılar kerä. Moña qädär xatın-qızlarnıñ baş kiнyeme turında süz barğanda, törle formadağı (täñkäle, uqalı) mañğayçalar,ааааа çigäçä-cilkäleklärne äytep uzğan idek. Biredä yüwelir ostalığı taläp itkän zinnätle, mañğaynı bizäwçe baş xasitäsenä tuqtalıp ütäse kilä. Qızğanıçqa qarşı, bu Qazan tatarlarına xas mañнğay bizägeneñ kem häm nindi baş kieme qompleksında bäylängänlege açıq tügel. Çönki ul şaqtıy irtä qullanudan çıqqan. Läkin başнqa tatar törkemnärendä funksiäse yağınnan moña oxşaş zatlar soñğı çorlarda da oçrıy. Mäsälän, Seber tatar xatınnarı kömeş çılbırğa waq täñkälär berketelgän mañğayçanı mex bürek östennän bäylägännär; Penza mişärlärendä qaşbaw bäylämägän oçraqlarda şundıy uq mañğay bizägen tastar iñeneñ mañğay turısına berketkänнnär. Qazan tatar xatınnarı baş xäsitäsen qatı qarqaslı, oçlı tübäle büreklärneñ mañğay turısına bäylägännär bulsa kiräk. Mondıy büreklär XIX yözneñ berençe yartısında modadan töşep qala. Alarnı qalfaqlar almaştıra. Läkin baş xäsitäse qalfaq qompleksına kermägän, çönki qırpulı çigelgän (bizälgän) qalfaqlar barlıqqa kilü belän östämä mañğayçanıñ kiräge qalmağan.

Tatar xatın-qızlarına ğına xas qolaq alqaların atap äytü qıyın. Çönki alar arasında törle yärminkälärdä häm qırıqtartmaçılardan satıp alınğannarı, yağni törнle cirdän kiterelgännäre dä küp. Şulay da XX yöz başlarında möselнman tatar xatın-qızları kübräk keçkenä alqalar (ay formasında, qalaç alqa, tamçılı alqa) tağarğa yaratqannar. Borınğı kiem stilenä yaraqlaşqan zinnätle olı alqalar isä keräşen tatar xatın-qızlarınıñ baş kiem qompleksında ğına saqlanğan. Şul uq waqıtta zinnätнle asıltaşlar quyıp eşlängän häm möselman xatınnarğa xas çäçürgeçlär häm çulpılar keräşen xatınнnarınıñ bizänü äyberläre rätennän töşep qalğan. Çönki alar çäç tolımnarın arqağa salındırıp yörmägännär, bälki urıs xatınnarı kebek, baş äylänäsenä urap mälänçek (wolosnik) kigännär.

Xatınnar başqa bäylägän tasнtar, qıyıqçalar matur torsın öçen alarnı maxsus çeltärle inälär beнlän berketep quyğannar. Törle isemdä yörgän (tastar inäse, qıyıqça inäse h.b.) andıy inälär barlıq töbäklärdä dä oçrıy.

Muyın häm kükräkne bizägän zinnätle äyberlär dä küp törle bulнğan. Alarnıñ qaysıberläre, äytik, yaqa çılbırı Ч külmäk izüeneñ qaptırması xezmäten dä ütägän. Köнmeş täñkäle häm kömeş çeltärle kükräkçälärne yaman küzlärdän saqlanu öçen dä kigännär. Şundıylar-nıñ berse Ч xäsitä. Ul barlıq taнtar töbäklärendä oçrıy. Keräşen xatın-qızlarınıñ xäsitä-däwätläre gel kömeş täñkädän genä torğan. Anı xatın-qızlar, üzläre täñkälärne tişep yäki kömeşçedän sabaq yasatıp, tieşle tärtiptä qara tuqıma astarğa berketkännär. Möselнman xatınnarı isä xäsitälärneñ astarın qaşlı kömeş çeltärlär belän bizärgä yaratqannar. Zur qaşнlı çeltärlärne astarsız ğına, ber-bersenä tupsalar belän totaştırıp eşlägän zinnätle xäsitälär dä oçrıy. Uqa-Sura basseynında yäşäwçe mişärlär mondıy kükräk bizägeçenä buybötü dilär. İseme ük kürsätep torğança, anıñ asqı qırıyına böti (doğalıq) quyu öçen kesäse dä bula.

XX yöz başlarında xatın-qızнlarnıñ bizänü äyberläre arasınнda çın yäki yasalma taşlardan eşнlängän muyın töymäläre kiñ tarala. Qaywaqıtta töymälärne täñkä aralaş tezgännär. Soñğa taba zinnätle yaqa çılbırı häm qaptırma urınına täñkäle broşqalar qullana başlıylar.

Tatar xatın-qızlarınıñ yaratqan bizänü äyberläre Ч beläzek häm yözek. Här xatın-qıznıñ qulında kim digändä ike, yağni par beнläzek häm şulqädär ük, ä qaywaqıtlarda kübräk tä yözek bula. Bezneñ xalıqqa xas ike tör beläzekne ayırıp äytergä mömkin: berençese Ч totaş, ikençese Ч buınlı (tupsalı) beläzeklär. Alarnı formalarına häm bizäw alımnarına qarap törle wariantlarğa bülärgä bula: tar häm kiñ, çoqıp, böterep, börtekläp, oyalap eşlängän h.b. Oyalı beläzeklär öçen firüzä, yaqut, toнpaz, axaq kebek çın taşlar yäki tösle pıyalalar qullanılğan. Muнzey kolleksiälärendä çılbırlı häm encele beläzeklär dö oçrıy. Läkin xalıq arasında totaş häm tupsalı (buınlı) beläzekne yışraq kigännär. Keräşen xatın-qızları isä totaş çoqılıp (grawirlap) bizäklär töşerelgän yassı beläzeklärne üzläreneke itep sanıylar. Andıy beläzeklärneñ asqı qırıyına waq-waq öç täñkä dä tağılğan bula.

Yözeklär dä küp törle. Möselman xatın-qızları bügen dä firüzä, axaq häm yaqut qaşlı yözeklärne yaratalar. Keräşen xatın-qızнları zur axaq (serdolik) qaşlı yözeklärne häm şoma qaşlı yäki bötenläy dä qaşsız baldaqlarnı (niqax baldaqları) yaratıp kiälär. Xatınnar baldağınıñ asqı qırıyına ike waq täñkä berketü ğädäte dä keräşennärgä xas. Ğomumän, baldaq alarda çirkäw niqaxınıñ atributı bularaq taralğan bulsa kiräk.

Tatar xalqınıñ ayaq kiemnäre dä küp törle. Bigräk tä monı kün ayaq kiemenä qarata äytergä bula. Anıñ ozın häm qısqa qunıçlıları yäki qunıçsız käweş häm başнmaq räweşendägese, yomşaq häm qatı tabanlıları h.b. törläre bar.

Ozın qunıçlı kün ayaq kiemeneñ iñ taralğan töre Ч çitek. Çitekne irlär dä, xatın-qızlar da kigän. (Keräşen tatarları ğına kimägän.) İrlär çitege ğädättä qara künnän, yomşaq tabanlı itep tegelgän. Baltırı matur torsın oçen, anı çolğaw bäyläp kigännär. Uramğa çıqqanda çitek östennän kün käweş (qata) yäki rezin qaluş kigännär. Bu tör çitekne namaz yäki mäsex çitege dip atıylar. Çınnan da, biş waqıt namazın qaldırmıy torğan möselmannar öçen yomşaq taнbanlı çiteklär bik caylı.

Xatın-qızlar arasında qatı tabanlı çiteklär dä kiñ taralğan bula. Yäş xatınnar häm buy citkän qızlar kübräk biek ükçäle qayulı çiteklär kiärgä yaratqannar. XX yöz başlarında şähär xatın-qızнları arasında ozın baltırlı, qaнyulı botinqalar da oçrıy. Keräнşen xatın-qızları ber tösle, kübräk qara künnän eşlängän qayusız botinqalar kigännär. Bu waqıtlarda fabrik eşläp çığarğan köndälek rezin qaluşlar kielä başlıy. Keräşen tatarlarında häm başqa xalıqlar belän aralaş yäşägän tatarlarnıñ ayağında qatı tabanlı kün iteklärne dä eş oçratırğa buнla.

Kün käweş-qatalar da qalın künnän, qalın oltanlı itep tegelнgän. Alarnı yomşaq çitek, tula yäki bäylägän oyıq belän kigännär. Käweş-qatanıñ da ike töre bar: qunıçнlı häm qunıçsızları. Ural tatarlarınıñ eş kieme qompleksında başqortlarğa xas ayaq kieme başımlı qatalar, başımlı qoncırıqlar oçrıy. Xatın-qızlar käweşen täbänäk yäki biek ükçäle, täbänäk artlı itep tekkännär. Ayaq başına ğına kielä torğan artsız ayaq kiнyeme başmaq bula. Xalıq telendä käweş belän başmaqnıñ ayırması bik belenmi. Eş qına qayıp yäki altın-kömeş uqalar belän çigep bizälgän kün käweşlärne dö başmaq dip ataw oçraqları bar (qayulı, uqalı, encele, bärxet başmaqlar). Artsız başmaqlarnı ğädättä öy eçendä kigännär.

Urta İdel häm Ural aldı buyı tatarlarınıñ eş kieme qompleksına yükä ayaq kieme Ч çabata da xas bula. Keçkenä başlı, say çabatalar tatar çabatası dielgän. Çabatanı kübräk tula oyıq östenнnän kigännär. Çepsa yılğasınıñ yuğarı ağımında yäşäwçe tatarlar cäyen çabata belän kiär öçen maxsus kinder oyıqlar buldırğannar.

Tatar xalqı tışta yörgän ayaq-kieme belän öygä kermägän. Şuña kürä işeğäldına yäki abzar-qura tiräsenä çıqqanda ciñel kielä häm salına torğan ağaç başmaq kiнgännär.

Barlıq töbäklärdä dä irlär häm xatınnar qışın kiez itek kiнgännär. İtekneñ dä ike töre bar: ozın qunıçlı häm qunıçsız, käнweş formasında itep basılğanı (kiez-qata, bälünkälär). лBälünkä╗läpne öydä kiyü öçen dä basqannar. İtek basuçılar itekne törle töstäge ceplär belän bizäkläp, çuarlap ta eşlägännär. Bezneñ xaнlıq, bigräk tä xatın-qızlar häm ölkän yäştäge irlär, qısqa baltırlı kiez iteklärne yaratıp kigän.

Traditsion-ğädäti kiem, xalıq mädäniäteneñ üzençälekle töre buнlaraq, bügen dä bezneñ tormışta, bigräk tä säxnädä saqlanıp kilä.

Bu xezmät säxnä kiemen törländerü öçen etärgeç bulır häm, ğomumän, añardan faydalanıp rässamnar, modelerlar, fol'klor kollektivları tatar xalqınıñ traditsion-ğädäti kiemenä yaña yäşäyeş birerlär, dip ışanabız.

Yuğarıda kürsätep uzğança, törнle zamanğa qarağan kiemneñ tulı qompleksları, anıñ cirle wariantları, fänni xezmätlärdä dä häm muzey fondlarında da yuq. Bezgä alarnı, bigräk tä alarnıñ töslären, tössez qopiälär (räsem, fotolar) buyınça torğızırğa turı kilde. Bu oçraqlarda kiem töse xaнlıq ruxına yaraqlaştırıp eşlände.

Xezmät Tatarstan Respublik-sınıñ Mädäniät ministrlığı qarşında tatar fol'klorın cıyu, saqlaw, öyränü häm propağandalaw buнyınça oyıştırılğan Däwlät fol'kнlor üzägendä äzerlände. Tablitsalar başlıça, autor eskizları häm tössez fotolar nigezendä, fol'kнlor üzäge rässamnarı tarafınnan başqarıldı. Fotoräsemnärneñ, bigräk tä tösle slaydlarnıñ qaysıberlären fol'klor üzägeneñ ölнkän xezmätkäre Marat Xösnullin eşläde. Xezmätne äzerläw protsessında Yzäkneñ direktorı, tatar fol'klorın cıyu, öyränü häm propağandalawğa zur öleş kertüçe, qomнpozitor Qotdus Xösnullin yärdäme zur buldı. Bu xezmättäşläremä, alarnıñ çın küñeldän kürsätkän yärdämnäre öçen, zur räxmätemne belderäm.

"Tatarsqaya narodnaya odejda". Tatarsqoyı knijnoyı izdatelstwo. Qazan, 1997g

Сайт создан в системе uCoz