Tatar xalqınıñ milli kiemnäre

Tatar xalqı, başqa xalıqlar kebek ük, elek-elektän üzenä genä xas bulğan milli kiemnäre belän ayırılıp torğan. Kiemnärdä xalıqnıñ ruxi dönyası, milli üzençälekläre çağılğan.

Bigräk tä bezneñ sılu qızlarıbız, yäş kilennärebez üzläreneñ kiem-salımnarına iğtibarlı bulğannar. Qızlar qaz ömälärenä, awlıq öylärgä, qunaqqa baru öçen maxsus külmäklär tektergännär, ä yäş kilennär isä, çişmägä suğa barğanda da, üzläreneñ güzälleklären kürsätü öçen, iñ matur kiemnären kigännär.

Milli kiemnärebezdä ata-babalarıbıznıñ şöğelläre, hönärçelege, başqa xalıqlar belän aralaşuları da çağılış tapqan. Bu kiemnär, anı kiep yörüçe keşeneñ şäxsi, sotsiäl xälen, yäşen, xaraqterın, estetik zäwığın küz aldına kiterergä mömkinlek birgän. Älbättä, çorlar almaşu belän, kiem-salım da üzgäreşlär kiçergän. Ul keşeneñ yañalıqqa häm qämillekkä omtılışı belän yaraşqan. Bu omtılış bigräk tä xatın-qız kiemendäge üzgäreşlärdä çağılış tapqan.

Ğasırlar ütü belän, tatar xalqınıñ kienü räweşe zur üzgäreşlär kiçergän häm menä bez, yañadan ütkännärgä qaytabız.

Tübätäy. Tatar xalqınıñ baş kiemnäre dä ğäyät üzençälekle. Borın-borınnan irlär öydä tübätäy kiärgä yaratqannar.

Ärsezgä kiä torğan tübätäylärne qararaq töstäge tuqımadan, ä bäyrämnärdä kiyü oçen zatlıraq tuqımadan (yefäk, bärxet, parça) eşlägännär. Baylar, säwdägärlär encele yäki altın-kömeş ceplär, uqalar, qänitel belän çigelgän tübätäy kiyüne däräcäle sanağan. Borınğıraq zamanda tübätäylär beraz oçlıraq bulsa, XIX yöz axırı XX yöz başında tübätäylär başqa yatıp tora torğan yassıraq forma ala. Şähär zıyalıları arasında qara xätfädän eşlängän yassı tübäle tübätäy - käläpüşlär tarala.

Xäzerge waqıtta tübätäy xalıqnıñ kiñ qatlamı könküreşenä yañadan äylänep qayttı. Milli deqoratıyv-ğämäli sänğätneñ tübätäylär äzerläw töre saqlanıp qına qalmadı, ä yaña yaqları belän açılıp, üsep kitte. Ul bügenge köndä dä tatar xalqınıñ neçkä zäwığın, anıñ tabiği talantın çağıldıra.

Xatın-qızlarnıñ baş kiemnäre şaqtıy qatlawlı. Qalfaqlarnıñ törläre ğäyät küp. XIX ğasırnıñ urtalarına qädär zur, çuqları arqağa uq (yäki iñgä) töşep torğan qapçıq qalfaqlar kigännär. Alarnı törle töstäge ceptän yäki tuqımadan yasağannar. Aq ceptän bäylängän ozın qalfaqlar barlıq qatlam qızlarına da xas bula. Läkin keräşen tatarlarında bu tör qızlar qalfağı bigräk tä totrıqlı bulğan. Mondıy ozın qalfaqnı başqa kigändä anıñ qırıyın 1-2 qat böklägännär häm östän mañğayğa uqa-çaçaq bäylägännär.

Şähärdäge möselman tatar qızları zur, yomşaq qapçıq qalfaqlarnı törle töstäge yefäk ceplär belän çigep bizägännär, yaq-yaqlarına häm mañğay turısına uqa-çuqlar totqannar. Mondıy qalfaqqa çaçaq qalfaq digännär. Anı qızlar ğına tügel, yäş xatınnar da, börkänçek astınnan kigännär, XIX yözneñ ikençe yartısınnan (yaña kiem stile barlıqqa kilgändä) keçeräk "qapçıqlı", qatı qırpawlı xätfä qalfaqlar östenlek ala. Deqoratıyv alımnarına qarap alarnı encele qalfaq, qänitil qalfaq, täñkäle qalfaq dip yörtälär. Şul uq waqıtta käläpüş formasındağı täqia qalfaqlar da şaqtıy kiñ tarala. Alarnıñ da mañğay turısın, qaywıqıtlarda tübäsen dä ence, täñkälär belän bizägännär. Olıraq yäştäge xatınnar çigelmägän täqia qalfaq (kättäşi) kigännär. Xatın-qızlar bärxet qalfaqlarnı da yawlıq yäki yefäk şäl astınnan kiep yörgännär.

Äye, din buyınça başnı qaplap yörergä kiräk bulğan, şuña kürä elekke zamanda qalfaq xatın-qızlarnıñ milli kiemeneñ güzäl bizäge bulıp torğan. Osta çigüçelär yäşel, zäñgär, qızıl, çiä tösendäge bärxet qalfaqlarğa uqa (altın, kömeş cep) yäki säylän (biser) belän bik tä näfis çäçäk-ülän bizäklären töşergännär.

Qalfaqlar bizäleşläre yağınnan ğäcäyep küp törle bulğannar. Alarda iñ populyar kompozitsiälär - çäçäk bäyläme, boday başağı, yoldız häm yarımay motivları, şulay uq waq bäylämnär räweşendä çäçäklär süräte häm üzençälekle altın qawrıy bizäge. (Baş artına salınğan totaş üsemlek bizäge qawrıyğa oxşağanğa şulay atağannar).

F.G. Ğabdullina . "Wışiwayım sami. Biser", Qazan, "Tarix" 2003

РЎР°Р№С‚ СЃРѕР·РґР°РЅ РІ СЃРёСЃС‚РµРјРµ uCoz