Tuyа kiemnäre hämа kiemnärа belänа bäyleа yolalar

F.S. Bayazıytowa

Kiemnär büläk iteşü

KİeM BELÄN KİLÜ, KİeM KİTERÜ qaz.ar., ngb.-krş., noqr., tmn., srg., mäl., ästr. kiäwgä häm kilengä här ike yaqnıñ qara-qarşı kiem büläk iteşüe. Kiem kiterü könendä mäcles yasağannar, bu yola, yağni, üzara kiem almaşu, ike ğäilä arasında tuğanlaşuğa yärdäm itä dip ışanğannar.

Ча Qız yaqqa da kiem belän baralar, malay yaqqa da kiem belän baralar, yaq-yaqlı kiem bula.ааа Qızğa külmäk, başına yawlıq, ayağına çolqa¹, bişmit, biş-

1 çolqa Ч oyıq

158

mit tışlıq, qazaqıy, şäl kiterälär. Qaynanaları, tigän keşeläre¹ kiem belän kilälär Ч noqr.

Ча Yäşаа kilengäаа kiemаа kiterälär.аа Külmäk,аа qamzul, fäyşunqa² başına i qalım sülilär. Şunnan sınа inde ken quyğaç tuyğa äzerlänälär. Ayaqlarına çiteklär, käweşlär, çarıqlar³ kitergännär Ч tmn.

Ча Qızğa indeааа ike külmäklekааа birdelär biyatalar. Eleke zamanda kesäbikäye⁴ inde. Kürsätsäm dä bula inde аsiña, yalında ğına Ч qaz.ar-saba.

Ча Beläzek-sırğa⁵, bärän qabı tun⁶ söyläşälär,аа şulayа birä torğannarıyı, külmäk, şäl, ceget cağı kiterä Чngb.-krş.

Ча Baştan ayaq kiem sorıy qız anası, kiemnän pältä,а şäl, atu⁷ sorıy qızğa. Tuyğa yegerme könme, ber aymı qala qızğa kiem kiterädlär, cırağ awıllardan at belänа arbağa salıp kiterädlär. Cawlığın, çölkäsen, pältäsen,а tastarın cibäräde ceget bit,mağa cawçı cibärgändäа tastar da cibärgän. Qızğa böten kiemen kiäw jağı biräde Ч ästr.

Ча Yeget yaqааа qız yaqtı çaqıradı,ааа anda yeget yaq kietli⁸, yağalı⁹ kiem birä anasına-atasına.

лTun birep alğan kilenem╗,Ч dip äyttelär Ч ästr.

Ча Kiem kiteräde kiäw yaq, toratan¹⁰ altıаа kiemnärne,а körtä¹¹, şäl, atuа biräte, qayulıаа atu, yäptälär¹² piräte Ч seb.

Ча Paştanа ayaqа kiem,а keyäwneñke yeñkälege äpkilä. Başına şäl suraylar, atu suraylar Ч seb.

Ча Ber äbäbezgä şuntay kiemnär birgännär, ayağına gölle atu, östenä yaqşı köyläk birgännär, başına aq şäl birgännär.а Qısnıñqı ata-analarına köyläk keyäwdän Ч seb.

Ча Qıs yaqtan da bulğan köyläk keyäwneñ ata-inäsenä Köyläklek mal bulğan, mallay¹³ bulğan köyläk Ч seb.

159

Ча Elek samanta tuy keyemnäre alıp kilgännär urawtsıqlar¹ belän, urawtsıqnı asqanааа keşegä büläkааа bulğan atsusığa Ч seb.

Ча Urawtsıq etsentäа kiäwа köyläkа pulatıааа qısnıñqı, eske kiemnär, ayaqqa keyär pulatı, paşına salır şälme, yawlıqmı pulatı Ч seb.

KİeM SÜLÄW, KİeM-TOTOM SÜLÄW srg., tmn., mäl. üzara kiem-salım bireşü turında kiñäşü.

Ча Süz özgändä qızğa ös kiem sülilär, sınnı nawat² bulğan, bille inde, sabuı qabarıp tora torğan bulğan. Anarğa zur şäl sülilär, zur yon şäl Ч srg.

Ч Kiem-totom sülilär, qızğa qan'iş yağınnan yon külmäk, çaqçur³, çiteg alalar. Yeget atası baştan ayaq kienderegä süli. Qız yağı qan'atasına külmäk, qan'anasına külmäk äzerli, tumaçalarına⁴ äzerli Ч mäl.

Ча Pıx külmäk,а atlas qamzul,а barxıt qazaqıy,а ayaqqa çitek-qaluş sülilär kilengä Ч tmn.

Ча Kilengä tun sülilär ide elgäre, tun inde miña da anaqay tektergän ide.ааа Pişmaştan yığılğanım da bar tunım man Ч çüp tä bulmadı Ч lmb.

Kiäwgä kiem äzerläw:

Ча Kiäwgä dürt qat birälär külmäg-ıştan, biäläy, ber qulcawlıq bıla anda, çiteg-erizinkä, cilän. Ul çitekneñ eçennän urap kiärgä ber arşın kinder ie, çolğaw. Anın ike başın çigep cibärälär ie, urtası çigüle tügel ie Ч trbs.

Ча Tuy azbarında⁵ kiäwne baştan-ayaq kienderälär. Kiäwgä kicele ıştan, aq külmäk, qara käpäç⁶ааа kigezä, kienderä inde qız yağı Ч quzn.

Ча Kiäwneñ başında kamalı bürek,ааа qısqa qazaqıy, kizitek bizäkle, bilne buğannar bilbaw belän, mamacıyn⁷ bulğan bilbawları Ч çpr.

Ча Kiäw bulğan keşegä çiteg-erziñkä, çalma, cilän, çalbar,а bişааа qatааа külmäk-ıştanааа äzerliааа kilen bulğan keşe Ч minz.

Ча Ceget keşegä alaça ıştan cüläpааа quyğanааа kilen,

160

buy-buy aqtan suqqan kinder külmäk. Botasın¹ da casağan.а Bötenese alaçadan Ч t. ya.-krş.

Ча Kiäw ıştan äzerläp quyğan kicedän, kicele külmäk birälär, tübätäy, çölkäbaş² Ч gäy.

KÜLMÄK İLTÜ m.-qar. tuy waqıtında här ike yaqnıñ ber-bersenä tuy kiemnäre: külmäk, tun h. b. bireşüe.

Ча Külmäk iltü buladır ide. Kiäwgä külmäk iltä'lärа ide kiçtän, şarowar iltä'lär. Kiäw şul külmäkne, şarowarnı kiep çirquğa winçalawğa³ bara. Külmäg iltergäа qız yuldaşları bara. Qız yağına sarafan alalar ide, tun tekterä'lär ide yeget yağı.

TUĞIZа BİRÜ ästr. yeget yağınnan qızğa kiemnär kiterü.

Ча Tuğıznı tutırıp biresez, dilär, şäl kiläde, külmäk kiläde, yawçı äpkiläde arbağa salıp. Qızğa tastar-sılawıç, tien tun, yaqşı uqalı qaptallar⁴, atulı qaluşlarа birälär.

ŞÄLа KİTERÜ srg.ааа qıznıñ rizalığınа alğaç,ааа yeget yağınnan büläk itep zur matur şäl kiterälär.

Ча Şäl kiterü bula. Yeget yağınnan zurа şäl kiterälär, östenä kömeş täñkälär tezgän.ааа Şunda kiterälär anı yegetneñ yaqın qardaşları. Alarğa qız yağınnan padarqı birälär Ч srg.

QIZ TEZÜ, QIZNI TEZÜ tmn. kiäw bulası keşeneñ qıznı kiem-salımnar belän täemin itüe.

Ча Qıznı tezegän kiäw tuydan bırın, pux⁵ şal', pältäа alıp birgän kiäw.а Qız tezü borında bulğan, xazer bezdä yuğ inde Ч tmn.

KÄBENа KİİeM noqr.а yeget yağıqnanа qızğaа birelgän tuy kieme qız anı munçadan kiep çığa.

Ча Käben kiem birä inde kiäw tuyğa, er keşelärebez аkäben kiem birä inde. Külmäg ise, yawlıq ise, çite'ler ise.ааа Käben munçadan sun ol yaq kitergän külmä'ne kiä, ol yaqnıñ kieme belänааа kizüläp⁶ yeri,ааа başına yawlıq yaba, qamzul kiä, alcapkñç caba Ч noqr.

KÄBEN KÜLMÄK noqr. tuy külmäge.

Ча Käben külmäk aq bulsın, aqnı kigälädek, asta da aq bulsın, estä dä aq bulsın. Sandıqqa salıpаа quyğaladıq, tuy betkäç käben külmäkne.

161

KÜLMÄK-IŞTAN PEÇÜ quzn. tuy aldı yolası; yäräşelgän qıznıñ yaqınnarı kiäw öyenä anıñ tormışın kürergä, tuğannarı belän tanışırğa baralar, ä elegräk kiäwgä külmäk-ıştanlıq materiäne ülçäp, kisep qayta torğan bulğannar.

Ч Külmäg-ıştan peçärgä bardılar qız ewennän yeget ewenä qatınnar. Kiäwneñ ewen çamalap kilälär küz bağışqa qıznıñ yaqınnarı, tätäläre. Şunda zatların bağıp kitälär, kiäwgä külmäg-ıştan peçep tegälär Ч quzn.

Tuy waqıtındaа qızlarа kiäа torğanа başа kiemen xatınnar kiä torğan baş kiemenä almaştıru

BAŞ BÄYLÄW, BAŞ SARU ästr., krş., miş.d. tuy waqıtında qıznıñ başına xatınnar kiä torğan baş kiemnäre kiertü.

Keräşennärdä bu eşne qıyamatlıq äni başqara torğan bulğan. Qızlar baş kieme: qalpaq çaçaq, mañğay uqalarnı saldırıp, xatınnar baş kieme: mälänçek, süräkä, çigäçä h. b. kiertelgän. Bu yola İdel buyındağı kürşe xalıqlar, mäsälän, mari, çuwaş, udmurtlarda, şulay uq qayber törki xalıqlarda da bilgele. Borınğı slawyannar turındağı yazmalarda da bu turıda mäğlümatlar küp (Zelenin, 1926, 315Ч317; Ğäğen-Torn, 1960, 139Ч150).

Ча Qıyamatlıqqa barğaç baş bäylätälär. Elgäre mona şulay buladırıyı. Mälänçek, çigäçä, süräkä, tügäräk cawlıq bäylätä qıyamatlıq. Tügäräk cawlıqnı zur qan'işleа keşelär, cäş kilennär caba torğan bulğan, bezneñ äni ber cıl catım, dier ie Ч qaz.ar.-krş.

Ча Tastarlar äzerläp quyılğan ende,а baş saras, didelär,а cılatas, didelär Чt.ya.-krş.

Keräşennärdä yäş kilennär kiä torğan baş kiemnäre:

MÄLÄNÇEK, MÄLÄÇLEK, MÄRÄÇLEK Ч täñkäle häm uqalı härtörle baş kiemnäre astınnan kiep qaldırıla torğan, çepçik räweşendäge baş kieme.

ÇİGÄÇÄ Ч çigä turısına täñkälär tezep tegelgän baş kiemeneñ ber öleşe.

SÜRÄKÄ Ч mälänçek häm çigäçä östennän kielä torğan baş kieme. Süräkä biek bula häm uqalar belän çigep eşlänä.

Süräkälär çiktem kirgesez,

Kierep çikkännärgä birgesez (borınğı cırdan).

Ча Süräkä qanatı artqa asılınğan, ıçı itäkle buladırıyı,а qıruğum cannarı tasmalı buladırıyı. Anıñ estennän qatınnar cawlığı bäyli cäş kilennär, çuqlı aq jawlıq Ч çst.-krş.

TÜGÄRÄK CAWLIQ Чqara yefäk cep belän çigelgän, qırıylarına uqa totılğan, mañğay turısına täñkälär tezep eşlängän baş kieme, anı yäş kilennär kiä. Tügäräk yawlıq dip atalsa da, bu baş kieme dürt poçmaqlı bula, anıñ urtasında küpertep çigelgän ere qara bizäklär töşerelgän. Tikşerüçe ğälimnär kürsätkänçä, şundıy bizäklär bolğar-xazar berlegenä qarağan törki xalıqlar öçen xas bilge bulıp torğan (Pletnewa, 1967, 175; Miziev, 1985, 205Ч206). Tügäräk cawlıq häm süräkä çigüçelär awılda berniçä genä osta bulğan, alarnıñ täcribäse ber buınnan ikençesenä küçep kilgän.

Ча Tügäräk cawlıqnıааа ber cıl captım cäş kilen bulğaçın.ааа Tügäräk cawlıq çiktem min,ааа tügäräk küzem tüntärep. Sez ikänen belgän bulsam, qarar ıyım küzemne kütärep, dip cırlıylarıyı Ч qaz. ar.-krş.

Ча Tügäräk cawlıqnı zur qan'işle keşelär, cäş kilennärа caba torğan bulğan, bezneñ äni ber cıl captım dier ie, qaysı keşe ike ay ğına caba Ч çst.-krş.

Tastar

ästr., miş.d., t.ya.-krş. başqa bäyli torğan urama: ul sölge kebek ozın, baş-başları çigelgän yäki bizäkläp quldan suğılğan bula.

BAŞSARĞIÇ, BAŞTARTQIÇ, BAŞTARTQIÇ-TASTARĞIÇ ästr. tastar.

Ча Başsarğıç sarıp yerdelär yañı töşkän kilennär, irtä belän torğanda kiep aladı.

Ча Baştartqıç ılbadan¹ buldı ul, yefäktän, aldına yefäktän bäyli.ааа Yäş kilen kiçiklägändä² bäyli baştartqıç, anı ciñgälär bäyli doğan ıyı.

Ча Baştartqıç-tastarğıçааа buldıааа kilennärdä,ааа artı ozın, ike yağı da ozın, bu töşen bökliseñ dä, anıñ bawın bäyliseñ.

BAŞTASTAR tmn.: Ч Baştastar äneqämnıqı sandıqta. Uqalı aq baştastar sarğan kilen keşe.

BUYTASTAR ästr. baştan alıp, ayaq yözenä qädär asılınıp tora torğan tastar, anı yäş kilennär bäylägän.

163

Ча Minem abamаа (äniem)аа buytastar sarğan. Abamnıñ buytastarı mindä toradı.

QIYIQ TASTAR ästr. olı xatın-qızlar bäyli torğan tastar.

Ча Qıyıq tastarnı äle dä kiäm ğuy.

TASTAR ALU lmb. qız yağınnan rizalıq bilgese itep birelgän tastarnı alıp qaytu. Soñınnan, kilen töşkäç, ul tastarnı anıñ başına bäylätälär.

Ча Ananа kilä tağınа başqıda,ааа qas'ı kenne quyasıñ tastar alırğa. Baştastar birälär başqodağa, puxlı çuqlarа basqan. Tastarа alırğa kilgändä qız yağınnan qız anası yäşä qatınnar, malay yağınnan malay anası yäşäа qatınnar. Süliseñ, aq tastar biräseñ. Tastar alu äle dä bar ul. Qıznı sawsimğa kileşü bula şal tastar alu.

TASTAR SARU miş. d. yäş kilenneñ başına xatınnar bäyläp yörergä tieşle bulğan sölgesıman aq materiä bäylätü. Elek mişärlärdä qızlar başlarına uqa-çäçäk bäyläp, taqiya yäki tayqa kiep yörgännär. Kilen keşegä tastar saru anıñ inde qız ğömere belän xuşlaşuı, ikençe törle tormış başlarğa tieşlegen beldergän. Çuwaşа telendä surpan Ч şul uq mäğnädä, qırğız Ч tastarluu, noğay Ч tastarlı Ч kiäwgä çıqqan xatın-qız. Mäsälän: лBir atanı taxiälı qızı da, tastarlı qızı da bolğan╗. Yäräşelgän qıznı noğaylar лbaşına tastar töşkän╗ dip äytkännärаа (Ğadjiewa,а 1976,а 144Ч145).

Ча Kilen bulğaç tastar sari ide. Qızlar yawlıq yaba, qalpaq kiä. Kilen birnä itep birä tastarnı qan'anağa. Tastar sıñ uqalı bula, tastar estennän şäl dä bälilär. Qazan täke¹ bula başları Ч tmn.

Ча Tastarnı äbiem sari ide. Sezgä çäre bu betär qızım ätä ide.ааа Yeslek kebek, uqalı bula tastar, barmaq kinlege yäşel pılasa bula tastarda Ч quzn.

dip cırlağan kilen Ч t.ya.krş.

164

Ча Tuyda qızğa tastar sarilar, qız yağınnan yaqın keşese, yeñgäseme inde. Başına bäläp quya şal tastarnı.аааа Çäçne keşegä kürgäzergä yaramıy dilär ie eleke, çäçne kürmäsennär eçen tastar sarilar inde.ааа Yılı da bula, bun'n'ar eşemi Ч lmb.

Ча Tuy başlangistan, qıznı kelätkä capkistan tastarа sarındırğannar,ааа tuy külmäklärenааа kiendergännär, minçätkä alıp kitkännär Ч t.ya.-krş.

Ча Malayаа cortondaаа sarındıralarаа tastar,ааа ciñgäse sarındıra.а ааTastarnı sarınıp, kikça¹ bäläp ketü qawlatqanа yäş kilennär. Aldan tastar sarına başına, östän kikçanıа bäläp quya. Cana kilengä şalay sarındırğan, kilengä kileşä ende tastar Ч t.ya.-krş.

Baş bäyläw, yawlıq börkänü törläre

ANABAŞ kürş. xatın-qızlarnıñ baş kieme: çalmasıman itep bäylängän yawlıq.

Ча Anabaştan, çitek-çarıqtan yörde anam. ANABAŞаа BÄLÄWа kürş.а yawlıqnıа çalmasımanаа itep bäyläw.

Ча Änilärebez anabaşlar bälilär ide, tastarlar sarınalar ide.

QUQIŞ' ÇIĞARU tmn. yawlıqnı başnıñ ber yağına ike qat töyenläp bäyläw, ul töyen quqış' dip atala. Şulay bäylängän yawlıq östennän ikençe qat, yuqa yawlıq börkänälär.

Ча Qaçanаа baraа mäcleskä,ааа quqış'а çığarıpаа bälägän. Menä Äyşä quqış' bälägän başına.

MÜGEZ ÇIĞARU, MÜGEZ ÇIĞARIP BAŞ BÄYLÄW krş. mälänçek, çigäçä, süräkälär östennän yawlıq bäyläw, ul mögezsıman bulıp tora.

Ча Eleke bezneñ keräşen qatını baş bäyli torğanıyı bit, mügez çığara, mälänçek, süräkä,ааа çigäçä bäyli. Bez qızıbıznı cuyıp kildek, qaya qızıbız, kürsätegez, di qıznıñ äti-äniläre şunda. Bezdä ber qız bar barın da, tülke ul mügezle, dilär.

MÜGEZLE QALPAQ noqr. alğı yaqtan poçmaqlı qalfaq, anıñ östennän yawlıq börkänälär.

Ча Mügezle qalpaq kiep, anıñ östennän yefäk yawlıq börkänep, itäkle külmäk, qamzul kiep yörerlär ie kilenlär.

165

NEGEZ ÇIĞARU, NEGEZ BELÄN BAŞ BÄYLÄW miş.d. mögez çığarıp baş bäyläw.

Ча Külmäk kiä, färtek qora, negez belän başın bäyli, şälen yabına yäş kilen. Kürkäytep bäli idek, negez çığarıp. Kürekle dä bula, kileşä dä. Tılımına kemeş manitlar tağa, suğa bara,ааа piç tä yağa, qaşıq-şawa da yıwa - quzn.

IRUĞ (rus. roğ) ÇIĞARU tmn. k. quqış' çığaru.

Ча Kilen keşe yawlıq yabına, yantıqqa ıruğ çığara, eşäl bäli, äle dä şäl bälä'lim ıruğ çığarıp.

Ча Äniem, ber'inçe' 'apladı, cäş 'ilen'i büli' biri, 'uş¹ büli' bulsın, parlı torsınnar di. 'Üli'lir, cawlı'larа 'uşnı 'aplaylar cäş 'ilen'i Ч qas.

Yäş kilennär börkänçekne ber yılğa qädär salmıylar:

Ча Börkänçek, yawlıq, şäl belän uraq ura kilen, yaramıy salmağa. Ber kilen salıp urğan essegä tüzmägäçen, qaynanasına çaqqannar. Keşedän oyat, digännär qaynanaları, nik saldıñ, digännär Ч noqr.

Ädäbi äsärlärdä yäş kilenneñ börkänçektä yörüe turında:

Ча Gölbanu yanıp, tığızlanıp, börkänçek eçenä sıymas kebek bulıp kitte, xäle bette, irennäre, tele qorıp bette... (G. İbrahimov.)

Yawlıq, cawlıq, şäl

AQ CAWLIQ krş. ike başı çigüle, sölgesıman aq materiä, mişärlärdäge tastarğa turı kilä.

Ча Qatınnar aq cawlıq bäylägän inde, böystärаа kewek bula ul. Başta süräkä bäylilär dä süräkä östennän aq cawlıq bäylilär Ч qaz.ar.-krş.

DARAY CAWLIQ krş. yefäk yawlıq. Çağ. noğ. da're Ч yefäk şäl, qum. daray tafta, daray gelek Ч daray külmäk.

Ча Daray cawlıq alıp kerde cegete, bardaway daray cawlıq.

QUŞ trbs, QUŞ, QUŞYAWLIQ bayq., str., QUŞCAWLIQа trbs, zlt., minz. ike yawlıqnı bergä terkäp tegelgän börkänçek.

Ча Ul quş cabınıp yörü äy matur bulaydı da. Min quşnı beläm. Fransuz cawlıq bar äle quş casap quyarlıq, beräy fıransuz cawlıq bar äle, betäs tügel caw-

166

lıq. İke fıransuz cawlıqnı tegäseñ, ul şulayааа qabarıpа tora cil bulsa Ч trbs.

Ча Quşnı baştan salmay inde kilennär, qoymaq peşergändä dä şul,а arış urağında da şul.а Kilendäşem belän ikäw cabınayıq Ч trbs.

Ча Elekke kilennär qatsıp quşyawlıqlar yabınıp yörgännär, ansı bezdän elekeräg inde. Yözne kürsätmitse mına şulay quşyawlıqnı börkängännär Ч bayq.

Ча Öçençe quşcawlıqnı tuzdıra almadıq. Ätäy äytte, quşcawlıqlarığıznı taşlağız inde, dide, qaynım¹ äytte.аа İkeа däwаа fıransuzа cawlıqnıаа monawli-monawli² tegep kiä başına Ч trbs.

Quşyawlıqа süzeneñаа ädäbiаа äsärlärdäаа qullanılışı:

Ча Gölbanu üzeneñ çigüle alsuа alyapqıçın çığardı da, ciñel uñğan qul belän tiz-tiz bäyläde, qarşılarğa kilgänааа qayınseñellär yärdäme belänааа çiläk-köyäntä aldı, quşyawlıqа (börkänçek)а yabındı da altı qız belän bergäа yaqındağı çişmägä suğa kitte...

Ча Yäş kilen quşyawlıqnı ipläbräk yabındı da, qawşabraq aq öygä kerde, qayınatağa ber süz dä äytmiçä, yözenа yartılaş qaplabraq, säkegä, kiez östenäа aşyawlıq cäyep, çäy äzerläde, şawlap qaynağan samawırnı kertep quydı (G. İbrahimov).

TASTAR CAWLIQ t.ya.-krş. başqa yäş kilennär urap quya torğan sölgesıman aq materiä.

Ча Tastar cawlıq eşlägän altı atna, üze suğıp, başbaşlarınа tegep; (çigep) näğışlağanЧt.ya.-krş.

ŞÄLCAWLIQ qaz.ar.-döb. çäçäkle zur yawlıq.

Ча Matur itep şälcawlıq börkänep kiterä inde cäş kilen sunı, anı çittän qaraştırğalıylar inde, cäş kilen su kiterä dip, şular kilene, dip.

ŞÄL:

ALDIRLI ŞÄL qaz.ar.-lş. bizäkle qalın şäl.

Ча Aldırlı şäl dilär yie,ааа ansısı yäşel töşäder ie suqnağa, qıybatlı inde.

BARAŞQAWIY (rus. baraşqowıy) ŞÄL srg. çuqlı yon şäl, ber genä tös yäki buy-buy törle töslärdän sarıq yonı quşıp eşlänä.

Ча Baraşqawıy şäl sülilär äwäle qızğa, bäyäle şäl, qara töstä dä bula.

BUBRİK.а (rus bobrik)аа ŞÄLа bär.а zurа qaraа şäl.

167

Ч Bubrik bik yaqşı eşälа ul,а pustaw yanında änä bubrik inde, anıñ böterkäse bulır ıyı.

YEBÄK ŞÄL srg. yefäk şäl.

Ча Qalpaq kiälär tuyda, yä yebäk şäl yämne.

QAZLAWIYа (rus qozel)а ŞÄL mäl. mamıq şäl.

QAMÇAT ŞÄLа t.ya.-trx.ааа bizägeааа küpertepааа çigelgän qalın şäl.

QUWIQLI ŞÄL mäl., KÄMİL ŞÄL tmn., KÜBEK ŞÄL srg. bürtmäle ozın çaçaqlı aq yefäk şäl.

PİNZE ŞÄL qaz.ar.-ätn. mamıq şäl.

Ча Pinze şäle barmı, dip sorağannar qız birgändä, qalın äybersenä mamıq şäl, pinze şäl, çitek-käweş kitergännär.

FÄYŞÜNKÄ ŞÄL tmn. ozın çuqlı yefäk şäl.

Ча Fäyşünkäа şällärenа yabınıpа yeñgälär tuyğaа kilälär.

ERFÄK ŞÄL srg. törle töstäge bizäklär töşerelgän yuqa şäl.

CUAN ŞÄL t.ya.-krş. şaqmaqlı qalın şäl.

Ча Cuan şäl kiterdelär miña, qış bäyli torğan, çuqları da bar.

ŞÄLÜNKÄ (rus şalenqa) bast. şäl.

Ча Qaynanam butqa peşerde, birnägä şälünkä birdem ağarı.

Mañğaynı häm çäçne qaplaw

MAÑĞAY TÄÑKÄ krş. mañğay turısı täñkälär belän bizälgän baş kieme, anı ğädättä yäş kilennär kigän.

Ча Mañğay täñkä kiep, çigäçälär kiep cöriseñ inde kilen buğaçın.

MAÑĞAYSA bayq. täñkälärа belänа bizälgän tübätäy.

Ча Tormışqaа sıqqas säsne kürsätergä tügel,ааа säsne qaynatamı, qaynağamı kürsä, niqax bozıla. Qaynağa kergäs sikerepаа tororğa urınnan.ааа Min üzemааа belekle genä iem, urınnan sikerep toram ul kilep kersä. Mañğaysa kiep yerdem.

MAÑLAYÇA gäy. tar ğına materiä kisägenä ike rät täñkä tezep yasala häm mañğay turısına kielä torğan bizänü äybere.

MİZBEK ästr.-qund. yäş kilenneñ baş kieme. Çağ.: törkm. yasmaq, çuv., mari naşmaq Ч baş kieme, börkänçek.

Ча Qızdıа yawlığıаа belänа äkitälär,аааа awılğaаа ber-ike çaqırım qalğanda kienderälär, mizbek kiertä ciñgä.

Ча Yatsı töşkänа kilengäа mizbek kigezgän,а mizbekneñ awırlığı cartı pot, sigez kilağıram,а minа kürdem ğuy. Töngä yatqanda şişep yatadı, irtä belän torğanda kiepа aladı. Ciñgäse belän kitep mizbeklären salıp yörgän dalada ğına, kizäkkä barsa ğına:

dip cırlağan.

SARAWIS seb. yäş kilenneñ baş kieme.

Ча Sarawıs başında, piten börgäp yörgän berааа yılğatsa, oyalğan, oyatlı bulğan.

SILAWIS srg., SILAWIÇ ästr., quzn. çäçqap.

Ча Sılawıçnı çäçkä kiälär,ааа çäç eremnären şanda tığalar, äle manitlar tağalar borınğılarnı Чquzn.

Ча Tastar, sılawıç eçendä çaçı torğan, çaçların kürsätmi, biten kürsätmi Ч ästr.

ÇÄÇQAP urt. d., ÇÄÇQIN lmb. çäç tolımnarın qaplap toru öçen kielä torğan bizänü äybere.

Ча Çäç ergän, çäçen kem dä kürmäsen, çäçqınğa tığıp yibär. Çäçqınnıñ ıçına manit taqqan, çeperäktän tekkän, eç erät manit tezgän Чlmb.

Yäş kilenneñ börkänçege

BERGÄNÇEK t.ya.-krş., BER'İNÇE' qas, BÖRKÄNÇEK, BÖRKÄW noqr., trbs, tmn., krş. kilen bulıp töşkändä börkänä torğan şaqmaqlı kinder materiä.

Ча Tuyda börkänçek yabınıp tora kelin, ärcä qatında tora, biten açma yaramay Ч noqr.

Ча Kilennär töşärgäа barğanda äbäzätelne börkänçek,

169

ike cawlıqnı terkäp, bit turısına sağaldırıqlar ¹ quyıp,а çuqlar belän Ч trbs.

BASMA BÖRKÄW tmn. sitsıdan, küz turısına ike tişek yasalğan börkänçek.

Ча Tuyda äwäle bezneñ zamanda basma² börkäw yabınğannar. Yäş kilen belän kiäw qul totışmağan, börkäwenа totqan qız tuyda. Basma börkäw yabınğannar, küzläre turısına ike tişek uyğannar Ч tmn.

BER'İNÇE' 'APLAW qas. börkänçek qaplaw. Kiäw kerer aldınnan qız yanına berär qardäş tieşle xatın-qız yäki dus qızı kerä häm aña büläk itep yawlıq, külmäklek birä. Şul büläk yawlıqnı qıznıñ başına berkänderälär.а Şunnan soñ yılap cırlıy:

Ча Başındaа 'alpa'а cäş 'ilenneñ, ca'şı cebi'а şäl bula, 'üli'e a' bula, tezdin tübin bula,ааа aya'ааа bitendän. Teş anası bulaааа 'oznıñ şul ber'yençe' 'aplay bi' sawap dip. Bal aşa'an 'enne bit ber'yençe' 'aplaylar cäş 'ilen'i, şäl, 'üli' 'aplaylar. Ma'a cadaşım³ captı ber'inçe' Ч qas.

Bitaçar, bitkürem, börkänçek açu...

BİTAÇAR, BİTKÜREM ästr. tuydan soñ kiäw yortında yäş kilenneñ börkänçegen açıp, yözen xalıqqa kürsätügä bağışlanğan mäcles. Çağ. noğ. bit açar, bit açar toy Ч şul uq mäğnädä (Ğadjiewa, 1976, 98).

Ча Bitaçar bulğança kürenmägän kilen, irtäräk bara suğa. Qaysıları ber atnadan yasağan bitaçarnı, qaysıları ber aydan.

Ча Bitküremdä kärdäşlär, dus-işlär çaqırıla, bılaw peşä, törle bäleşlär peşä. Aldına pärdä qorop qız çığa.а Bitküremdä öç cawlıq totadı qız ciñgäläre, caqın tuğannarı kilep cawlıqnı aladı da kilen belän küreşäde,а kilen säläm qıladı tezen bögep, qul alıp çığadı.

Ча Biten açqan keşeаа cäş kilengä aqıl birep utıradı:

170

BİT AÇU m.-qar. yäş kilenneñ biten açıp xalıqqa kürenderü.

Ча Ad'ası indeа bitа aça,а külmäkme, cawlıqmıа birä: лBezne taşlamağız ende, ololarnı olo itegez╗,Ч di. Kilenne biten açıp şulay kürendergäçааа çığıp kitälär dä tuy betkençe çılanda utırıp tıralar ikän, estäl artına çıqmilar ikän.

BÖRKÄNÇEK AÇU krş., miş.d. tuy waqıtında yäş kilenneñ yözen açıp qunaqlarğa kürsätü. Keräşennärdä qunaqlar tabınğa utırğannan soñ, qıznıñ äti-äniläre cır belän qızların tuy qunaqları aldına çığarıp kürsätüne sorıylar:

Yäş kilennär kiemenä kiengän, baş bäylängän qıznı börkänçektä kileş qunaqlar aldına çığaralar, ike yaqtan ike malay kilep uqlaw belän yäş kilenneñ börkänçegen açalar. Bu waqıtta kiäw yegete yögän çıltıratıp torırğa tieş.

Ча Kiäw cegete cögänаа awızlığınа çıñğırtata,а qız cançıq birä kiäw cegetenä. Börkänçekne alıp qızlarğa taba ata. Kem östenä töşä, şul tizeräk kiäwgä kitä, imeş Ч qaz. ar.-krş.

YÖZEN AÇU lmb. k. börkänçek açu.

Ча Yäş kilenneñ yözenа açığız, dilär. Ber ir bala kilä, börkänçegen aça kilenneñ. Yözen açqanda olı-qarı bar'am itä.

KÜRENDERÜ tmn., quzn., lmb., m.-qar. tuy mäclesendä qunaqlar aldında yäş kilenneñ bitenä yabılğan yawlığın yäki börkänçegen açıp, xalıqqa anıñ yözen kürsätü.

Ча Xalığ inde kilä, estäl qıruğına kilep basalar, qız man yeget şanda inde.ааа Qıznıñ inde färdäsen ber bala ala,ааа anarğa qız yawlıq birä.аа Ul inde kürenderü bula Ч tmn.

Ча Kiçen ük kürenderü bula, kürenderälär, qız şalayğa yabınğan, yırlap-yırlap kürenderälär:

Ча Yertäsen inde qıznı kürenderälär, tağı kiäw yegetläreа kilä. Yäş kilen yabınğan, şäle saqalına çike, kiäw yağında ber-ike keşe kilä däааа şälenа başınnan ala. Kiäw yegettän sorilar, satam bu şälne, alamsın? Kiäw küpme dä bulsa aqça birä, ala şälne qatnısınıqın, yäş kilenne utırtalar.

Ча Tuyda sıyа xörmätlärenа quyğaç,а qunaqlarа biergä çığalar,ааа qıznı kürenderergä çığaralar,ааа qız bitlären aça töşep qunaqlarnıñ qulların übep çığa, kiredän çebeldegа astına kerä, üz urnısına. Kürenderergä kilä yegetneñ yaqın-yaqın qardäşläre, qıznıñ yaqınааа qardäşläre, sibelälär Ч quzn.

MAMIQ tmn., quzn. yäş kilenneñ börkänçegen açu yolası, ul tuynıñ ikençe könendä, xätın-qızlar ğına cıyılğan mäclestä ütkärelä. Ni öçen bu yola mamıq dip atala, säbäbe açıq tügel. Küräseñ, ul törki xalıqlarnıñ bik borınğı etnoğenetik bäyläneşlärenä barıp totaşa torğandır. Qumıq xalqında elek şundıy yola bulğan. Yäş kilenneñ yözen açıp xalıqqa kürenderü waqıtında tüşämgä ikmäk-çüräk häm mamıq kiertep tayaq berketep quya torğan bulğannar. İkmäk Чtuqlıq, citkelekle tormış, ä mamıq Ч qartayğançı ozın ğömer teläwgä işarä bulğan bulsa kiräk (Ğadjiewa, 1985, 254).

Ча Yäş kilenne utırtalar idän urtasına qızlar belän bergä. Başına wäl² yabalar, eskäter yabalar.ааа Ber malayğa birälär ike ıqlaw. Malay ıqlawnı şaqi yeri. At'alar: лİreñne tıñla, qan'añnı tıñla, soramıyçı yermä╗. Malay şaqi yeri, alar şul eskäterne tüle³аа belän bergä wırğıtalar ber qızğa.ааа лWıt siña da şul eşlär bulsın╗,Ч diep. Wıt mamıq şul bula Ч tmn.

Ча Mamıq menä şul bula. Yäş kilen wälle tıra wıt', qızlar şaqi yerilär, wälne alıp wırğıtalar. Yäş kilen qala qalpaq mınan Ч quzn.

172

PÖRGÄNSEK, ERÄYBÄK seb. yäş kilenneñ börkänçege.

PÖRGÄNSEK ATsU, ERÄYBÄK ATsU seb. yäş kilenneñ börkänçegen açu yolası.

- Kilen pörgänsektä utırğan, eräybäktä. Anı ollı äbilär, qortqayaqlar¹ siränkä siyıp² atsıp sığıp kitätlär:

⁴

⁵

Şabalanı⁶ suğıp torasın eräybäkne asqanda.

Alyapqıç

ALDAPQIS seb.:

Ча Aldapqıs saptıralar altına kilenneñke, yeñkälege saptıra.

ALYAPQIÇ, ALCAPQIÇ urt. d.:

ALMALI ALCAPQIÇ, TÜŞLE ALCAPQIÇ, TÜŞLEKLEа ALCAPQIÇ, ÇUPTARLI ALYAPQIÇ, ÇÜPLÄMLEа ALYAPQIÇ, ÇÄKÄNLE ALCAPQIÇ:

Ча Almalı alcapqıçnı kilennär kön dä bäyläp cörerlärа ie, irtä belän torğaçın da bilen buıpаа bäyläp quyarlar ıyı Ч qaz.ar.-krş.

ALÇÜPERÄK gäy., krş. alyapqıç.

Ча Kilen alçüperägen üze belän alıp kilä, irtük torıpа qoymaq peşergändäаа bilen buıpаа quya Ч qaz.ar.-krş.

ALINYAPMA çpr.:ЧAlınyapmam billärdä, yilferdämiа yillärdä.

ZAPUN (rus. zapon) miş.d., krş. alyapqıç.

173

ZAPUN BUDIRU srg., lmb. tuy mäclesendä qunaqlar aldında yäş kilengä alyapqıç bäylätü, anı, ğädättä, qaynana bulğan keşedän bäylätterälär. Şul waqıtta kilen keşedän barlıq qunaqlar aldında лäni╗ süzen äytterälär.

Ча Yäş kilengä zapun budıra qan'äni.а Qunaqlar sorıylarа kilennän:

лKem zapun budırdı?╗ Ч лÄni╗. Ös märtäbä sorıylar.а Qas'ı sabın, qas'ı yawlıq, qas'ı aqsa birä kilengä qırtlap Чsrg.

ZAPUN QIRTLAW lmb. yäş kilengä alyapqıç bäylätkännän soñ, anı qotlap büläklär birü.

Ча Tuyda yäş kilengä zapun bälilär dä zapun qırtlıybızа dip büläklär, aqça yiyalar. Aqça yiğannan sıñ şal zapunğa salalar kesäsenä. Aqçası da, zapunı da yäş kilengä bula.

PÄRTÜK (rus. fartuq) quzn. alyapqıç. Tuy waqıtında qıznı kiäw öyenä ozata baruçı qızlar, arçilar kigän.

Ча Arçi qızları estenä kiä bidärle külmäk, ikitäklek, quşitäkle. Pärtükneñ oçı qanwalağan. Ör-yaña pärtükne, bildänle, kileşle aq pärtük qora arçi qızları.

FARTIQ. (rus. fartuq) ästr. alyapqıç.

Ча Kilennär çigüle fartıqlar kigännär. Böten fartıq,а ciñle fartıqlar bulğan, kitännän, bäzdän tekkän, arttan da,а aldan da yabıq fartıqlar kigännär Ч ästr.

Arqalıq, bustırıq, qamzul...

ARQALIQ ästr. xatın-qızlar kiä torğan ciñsez qamzul.

ÇAL ARQALIQ ästr. yon materiädän tegelgän qamzul.

MAXMAL ARQALIQ ästr. bärxet qamzul.

Ча Arqalıqnıñ itäge kiñ, uqalı bula, töymäläre kömeşа bula, tuyğa kigännär arqalıqnı. Yulaq-yulaq¹ааа yefäktän astarlıqlı arqalıq bula, billäre börelep tora, arqalıqtan küläge çığıp tora.

BUSTIRIQ quzn., lmb. bärxet qamzul, anı yäş kilennär kiä.

174

- Bustırıq wıta yeñnäre barxıt basqan, itägenä dä, yen ıçlarına da şandi manitlar. Yäş kilennär kiä bustırıqnı Ч lmb.

YÄPTÄ seb. qamzul, yäş kilen kieme.

Ча Parkät yäptä kigän kilennär.

QAMZUL noqr. yäş kilen kieme.

Ча Menä monantın qamzul bula ide ineçle. Peçin çaptım, yaman qızu ken. Qamzulnı bärdem dä qaldırdım. Qaytqanda saqlap torğan biem. лNärsägä qamzul salıp yeriseñ?╗Чdi,Ч keşedänа oyat╗,Ч di. Anday zaqunа ide.

KESÄBİKÄа qaz.ar.-ätn.,а qaz.ar.-blt.,ааа minz.ааа xatın-qızlar,а yäş kilennär kiä torğan qısqa qamzul.

Ча Uqalıа kesäbikämа yalındaа ğına,а kertep kürsätäm sezgä.ааа Qalınğa saldılar äwäle kesäbikäne qızlarğa Ч qaz.ar.-blt.

Külmäk

ABURQALI (rus. oborqa+lı)ааа KÜLMÄKааа minş.d. itäk oçına bala itäklär totılğan külmäk.

Ча Yäş kilen aburqalı külmäk kigän,ааа art çabuına bastım da, aburqası sütelde. Min ıyatlı buldım. Çüp tä tegel ¹, çüp tä tegel ätä tege Ч lmb.

Ча Kilennär pulni² külmäklär kigän, aburqalar ber eç bula. Yeñe ozon, sun ende eşkä bara, bitne yapqan, qamzul kigän, beçängä baraЧtmn.

ALINÇALI KÜLMÄK xvl. uqalı izü quyıp tegelgän külmäk.

Ча Alınçalı külmäkne yäş kilen dä kiä, qan'n'a da kiä. Ul käderle närsä bulğan, alınçanı yaraşqan qıznıñ anası qan'na'ğa birgän.

BÄBÄY İTÄKLE KÜLMÄK qaz.ar. bala itäkle külmäk.

Ча Bäbäy itäkle külmäkne tuyğa üzem tektem, äleаа dä sandıqta tora külmägem.

QALTALI KÜLMÄK krş. bala itäkle külmäk.

Ч Yäş kilen qaltalı külmäk kiä. Qalta dilär, menäа külmäkneñ itägenä börep quyalar keçti itäk, qaltalı külmäk bula. Qaltalı külmäklär kiep, anıñ östennän uqa-cilän kiär iek Ч t.qam.-krş.

MAXMAL KÜLMÄK ästr. bärxet külmäk.

Ча Qızğa maxmal külmäk kiterälär ceget bittän.

175

KÖYLÄK seb. külmäk.

YEÑGÄLEK KÖYLÄK seb. tuyda ciñgä bulğan keşelärgä birelä torğan külmäk.

KEYÄW KÖYLÄK seb. qız yağınnan kiäwgä birelä torğan külmäk.

Ча Keyäwgä keyäw köyläk alatı qıs, kükle, aqlı köyläk.

NİQAX KÖYLÄGE, NİKE KÖYLÄK seb. qızğa kiäw yağınnan niqaxqa qädär kiterelgän külmäk, qız anı niqax uqılğan waqıtta kiä.

Ча Niqaxqa närsä keyäw kitergän, niqax köylägen keyepа utırğan, niqax köyläk, niqax yawlıq bulatı.

Ча Nikeа köyläk tipа kigesätegännärа ie,а kiäw birä toğanа ıyı,а tusqınsa kigän,а kilensäk üs ğumerenäа saqlaytı, ul minen, nike köylägem, ti.

NÜGÄR KÖYLÄK seb. tuyda kiäw yegetlärenä birelä torğan külmäk.

Ча Nügär köyläk tip nügärlärgä köyläklär birä torğannarа ıyı, yeñgälek köyläk tip yeñgäleklärgä birä torğannar ıyı.

Bizänü äyberläre

BELÄZEK: QISMALLI BELÄDEK minz., ÇELDERMÄKLEа QUŞ BELÄZEK miş.d.:

Ча Belädek, cödök kigän, qısmallı belädek. Xäderge kük kimälle belädeklär tügel Ч minz.

BUYDIMAR, BUYTMAR, BUT'MAR, MIYTUMAR, krş., PUT'MAR, PUT'YıMAR, PUT'IMAR miş.d. öç-dürtа rät täñkälär tezep yasalğan xäsitä. Törle fonetik wariantlarda bu süz başqa xalıqlarda da bilgele: üzbäklärdä buyon tumor Ч muyınğa kielä torğan bizänü äybere,а noğaylarda moy tumar, mıyın tımar Ч talisman, könyäk udmurt häm bisermännärdä but'mar Ч tatarlardağıа kebek ük xäsitäne belderäаа (Belitser, 1951, 77Ч78).

Ча Annan sıñ but'mar kiälär ide, but'marnı belmiseñme? Ul bula şandi xamıt kebek uqanıqı, anarğa tezgänа kemeş aqçalar, kemeş kenälär qıñğırawlılar, qultığа asta kesä bar ide Ч lmb.

Ч Qamzul,а bala itäkle,а alınçalı külmäkläre,а putimarıа bulğan cäş kilenneñ Ч xvl.

MUN'CAQA krş. täñkälär tezep eşlängän bizänü äybere, muyınğa kiälär.

PİRTA, FİRTA lmb., quzn. täñkä yäki märcän tezep, uqa totıp yasalğan izü.

Ча Firta ätälär, encelär, märcännär tezgän, anamda bar ide. Yäş kilen firtalı ätälär, maqtilar Ч quzn.

SAQAL krş. totaş täñkälär tezgän kükräkçä.

Ча Saqal küp keşedä bulmadı elek, saqalğa täñkä küp kiräk tezärgä.

KÄSİTÄ, KÄSİLÄ qaz.ar. k. xäsitä.

ÇAPUQ tmn., lmb., quzn. täñkälär tezgän kükräkçä.

Ча Kilengä kienderälärа çapuq,ааа qırıа manitlardan ğına ul, utız ike manit.

Çäçkä tağa torğan bizänü äyberläre:

ÇULPI urt.d. çäç tolımınıñ oçına tağılaааа torğan, çeltär häm täñkälärdän yasalğan bizänü äybere.

Ча Çäçkä çulpı bula torğanıyı yäş kilenneñ täñkädän,а çıldırap toradırıyı ul. Atlap cörgändä bas-bas, atla-atla dip kenä barayı Ч trbs.

ÇÄÇTEZMÄ noqr.ааа çäç tolımınıñ östenä quyıla torğan, täñkälär tezep eşlängän bizänü äybere.

Ча Çäçtezmä dilär, çäçne erälär dä estenä uqağa täñkä tezgän çäçtezmä salalar.

ÇÄÇTÄÑKÄ xvl. çäç tolımınıñ oçına tağıla torğan täñkä.

Ча Izbağa kergändä çäçtäñkälären totıp kerä, qan'na, qan'ata işmäsen ul tawışnı.

Qasıym tatarlarında yäş kilen kieme:
Ча Başında 'alpa', ca'şı cebi' şäl bula cäş 'ilenneñ.а 'üli'e a' bula, tezdin tübin bula, aya' bitendin.

Ча Cäş 'ilen a'lı ca'şı 'üli' 'iä.ааа Tüle a', fata bula, cefä'tin, çäçä'le bula. Aya'ına bätin'älär i'yezilir.а 'üli'tin 'eni bara cılı wa'ıtta. 'ilen bulıp töş'iç baş'aların 'iä inde.

Noqrat tatarlarında yäş kilen kieme:
Ча Yuğarı itäk dip itäk salıp tegälär ie külmäkne berep-berep, izülär, käsitä, ul bılay kemeş täñkä genä bula. Piç aldı yaqta yuğarı itäkle külmäk kiälär ie. Qamzulа belänаа yörerlärаа ieа kilennär,аа mügezleа qalpaq, alyapqıç itäkläre nağış ie qabartıp çikkän, kinder alyapqıç kigeledelär kilennär.

Perm tatarlarında yäş kilen kieme:
Ча Bala itäkle külmäk,ааа ence qalfaq,а pırzumitlı¹ qamzul, ämäylek (xäsitä) kigän kilennär.

Seber tatarlarında yäş kilen kieme:
Ча Uğalıа qalbaq kigän, yeskä² genäа yebäk şäl, ike ayır manit³ sästä, muyın tümä⁴, maxmal köyläk⁵, eräybäk-pörgänsektä yöri.

Ästerxan tatarlarında yäş kilen kieme:
Ча Maxmal küläk kigän, ozon ciñle, aburtqalı, ayağındaа çigüle atu buladı, maxmal qaptal, yefäk arqalıq. Çolqa çişelmi, oyat bula. Tastar sarğan, altın sancaq⁶ kigän kilennär.

178

F.S. Bayazıytowa. "Ğömerneñ öç tuyı" kitabınnan, Qazan: Tatarstan kitap näşriätı, 1992

Сайт создан в системе uCoz