Беләзегем, йөзегем...

Татар хатын-кызларының бизәнү әйберләре

Эх, булган бит заманалар! Кызлар чулпыларын чыңлатып чишмәгә суга барганнар. Ә аларны чишмә сукмакларында асыл егетләр көтеп торган, сөйгәннәренә беләзек-йөзек бүләк иткәннәр. Бәрабәргә кулъяулык алганнар. Эчкерсез саф мәхәббәт... Кызганыч, әмма мондый мәхәббәт мизгелләре тормышыбыздан ерагайганнан ерагая бара. Әле дә ярый, әбиләребезнең чулпы-беләзекләре сандык төпләрендә сакланып калган. Шунысы да чын хакыйкать, татар хатын-кызлары купшы киенү белән беррәттән, затлы итеп бизәнә дә белгәннәр...

Болгар бабаларыбызның ювелирлык осталыгы татар халкында XX йөз башына кадәр яшәп килгән. Катлаулы ысуллар белән зиннәтләп эшләнгән бу бизәнү әйберләре музей коллекцияләрендә дә шактый күренә.

Мөселман хатын-кызларының бизәнү әйберләре асылда өч төргә бүленә: баш, муен-күкрәк, кул. Шулар арасында иң затлысы булып чәч тәңкәләре санала. Бактың исә, ниндиләре генә юк аларның, гадиләре дә, буынлы һәм көянтәлеләре дә... Мәсәлән, толым очына чәчүргеч ярдәмендә тагылган чулпы чәчне килешле итеп асылындырып торган. Ә чәч кырыеннан, яулык астыннан күренеп киткән зиннәтле чулпылар чылтыр-чылтыр чылтыраганнар. Европа сәяхәтчеләре мөселман хатыннарын нәкъ менә шул чулпы тавышыннан таныганнар.

Ә колак алкалары (колакса, саргада) баш белән бәйләнешле бизәнү әйберләренең икенче төре. Фирүзә һәм якут ташлар белән бизәлгән "челтәрле" алкалар татар алкасының иң борынгысы. Мондый алкалар керәшен хатыннары баш кием комплектында XX йөз башына кадәр сакланып килгән. Ә инде соңгы чорда татар хатыннары ай рәвешендәге калач һәм тамчылы алкаларны яратып кия башлыйлар.

Зур ювелир осталык таләп иткән муен-күкрәк бизәгече — яка чылбыры дип атала. Исеменнән үк күренгәнчә, ул күлмәк якасының (изүенең) каптырмасы хезмәтен үтәгән. Аның челтәрле каптырмалары яка башына беркетелеп, "чылбырлары" күкрәк астына ук төшеп торган.

Борынгы чорга караган икенче күкрәк бизәге — хәситә! Төрле җирдә яшәүче татарлар аны төрлечә (дәвәт, һәйкә, әмәйлек, буйтомар, буйбөтү) атап йөрткәннәр. Хәситәнең иң таралган гади төре озынча формадагы каты тукымадан тегелгән. Астарның күкрәк өлешенә төрле көмеш тәңкәләр, акчалар, кашлы челтәрләр беркетелгән. Бил турысына "бөти" салу өчен кесә тагылган. Хәситә күкрәккә кыеклап, сул иңбаштан уң як билгә китереп бәйләнгән. Борынгы чорда хәситә хуҗасын төрле бозымнардан саклый, дип юраганнар.

Тора-бара бу йола онытыла. Замана ювелирлары чын сәнгать дәрәҗәсенә җиткереп, астарсыз гына яңа төр хәситәләр иҗат иткәннәр.

XX йөз башында көмеш кашлы муенсалар һәм төрле ташлардан эшләнгән "Муен төймәләре" тарала. Ә байбичәләр арасында алтын чылбырлар бәйләү модага керә.

Мөселман хатыннары элек-электән үк кулларын беләзек һәм йөзек белән бизәргә яратканнар. Татар халкының "Беләзегем-йөзегем" җыры да шул нигездә иҗат ителгән булса кирәк. Бу уңайдан халкыбызга хас ике төр беләзекне аерып күрсәтергә мөмкин: беренчесе — тоташ, икенчесе — буынлы (тупсалы). Оялы беләзекләр, гадәттә, фирүзә, якут, топаз, ахак кебек затлы ташлар куеп эшләнгән. Музей кол­лекцияләрендә хәтта чылбырлы һәм энҗеле беләзекләр дә очрый. Ләкин татар ханымнары күбрәк тоташ һәм тупсалы беләзекне кулай күргәннәр. Ә керәшен хатыннары тоташ чокылып, бизәкләп эшләнгән яссы беләзекләрне үз итеп саныйлар.

Әйе, халкыбызның күңел бизәкләре гаҗәеп күптөрле. Алъяпкычы, калфагы, беләзеге-йөзеге дисеңме, барысы да милли сандыгыбыз асылташлары. Ә инде аларның тормыш күгебездә балкып януы, анысы татарның үзеннән тора.

Рәмзия МӨХӘММӘДОВА,
Татар фольклор үзәгенең өлкән гыйльми хезмәткәре, тарих фәннәре кандидаты