Beläzegem, yözegem...

Tatar xatın-qızlarınıñ bizänü äyberläre

Ex, bulğan bit zamanalar! Qızlar çulpıların çıñlatıp çişmägä suğa barğannar. Ä alarnı çişmä suqmaqlarında asıl yegetlär kötep torğan, söygännärenä beläzek-yözek büläk itkännär. Bärabärgä qulyawlıq alğannar. Eçkersez saf mäxäbbät... Qızğanıç, ämma mondıy mäxäbbät mizgelläre tormışıbızdan yırağayğannan yırağaya bara. Äle dä yarıy, äbilärebezneñ çulpı-beläzekläre sandıq töplärendä saqlanıp qalğan. Şunısı da çın xaqiqät, tatar xatın-qızları qupşı kienü belän berrättän, zatlı itep bizänä dä belgännär...

Bolğar babalarıbıznıñ yüwelirlıq ostalığı tatar xalqında XX yöz başına qädär yäşäp kilgän. Qatlawlı ısullar belän zinnätläp eşlängän bu bizänü äyberläre muzey kolleksiälärendä dä şaqtıy kürenä.

Möselman xatın-qızlarınıñ bizänü äyberläre asılda öç törgä bülenä: baş, muyın-kükräk, qul. Şular arasında iñ zatlısı bulıp çäç täñkäläre sanala. Baqtıñ isä, nindiläre genä yuq alarnıñ, ğädiläre dä, buınlı häm köyäntäleläre dä... Mäsälän, tolım oçına çäçürgeç yärdämendä tağılğan çulpı çäçne kileşle itep asılındırıp torğan. Ä çäç qırıyınnan, yawlıq astınnan kürenep kitkän zinnätle çulpılar çıltır-çıltır çıltırağannar. Awropa säyäxätçeläre möselman xatınnarın näq menä şul çulpı tawışınnan tanığannar.

Ä qolaq alqaları (qolaqsa, sarğada) baş belän bäyläneşle bizänü äyberläreneñ ikençe töre. Firüzä häm yaqut taşlar belän bizälgän "çeltärle" alqalar tatar alqasınıñ iñ borınğısı. Mondıy alqalar keräşen xatınnarı baş kiem qomplektında XX yöz başına qädär saqlanıp kilgän. Ä inde soñğı çorda tatar xatınnarı ay räweşendäge qalaç häm tamçılı alqalarnı yaratıp kiä başlıylar.

Zur yüwelir ostalıq taläp itkän muyın-kükräk bizägeçe — yaqa çılbırı dip atala. İsemennän ük kürengänçä, ul külmäk yaqasınıñ (izüeneñ) qaptırması xezmäten ütägän. Anıñ çeltärle qaptırmaları yaqa başına berketelep, "çılbırları" kükräk astına uq töşep torğan.

Borınğı çorğa qarağan ikençe kükräk bizäge — xäsitä! Törle cirdä yäşäwçe tatarlar anı törleçä (däwät, häykä, ämäylek, buytomar, buybötü) atap yörtkännär. Xäsitäneñ iñ taralğan ğädi töre ozınça formadağı qatı tuqımadan tegelgän. Astarnıñ kükräk öleşenä törle kömeş täñkälär, aqçalar, qaşlı çeltärlär berketelgän. Bil turısına "böti" salu öçen kesä tağılğan. Xäsitä kükräkkä qıyıqlap, sul iñbaştan uñ yaq bilgä kiterep bäylängän. Borınğı çorda xäsitä xucasın törle bozımnardan saqlıy, dip yurağannar.

Tora-bara bu yola onıtıla. Zamana yüwelirları çın sänğät däräcäsenä citkerep, astarsız ğına yaña tör xäsitälär icat itkännär.

XX yöz başında kömeş qaşlı muyınsalar häm törle taşlardan eşlängän "Muyın töymäläre" tarala. Ä baybiçälär arasında altın çılbırlar bäyläw modağa kerä.

Möselman xatınnarı elek-elektän ük qulların beläzek häm yözek belän bizärgä yaratqannar. Tatar xalqınıñ "Beläzegem-yözegem" cırı da şul nigezdä icat itelgän bulsa kiräk. Bu uñaydan xalqıbızğa xas ike tör beläzekne ayırıp kürsätergä mömkin: berençese — totaş, ikençese — buınlı (tupsalı). Oyalı beläzeklär, ğädättä, firüzä, yaqut, topaz, axaq kebek zatlı taşlar quyıp eşlängän. Muzey qolleksiälärendä xätta çılbırlı häm encele beläzeklär dä oçrıy. Läkin tatar xanımnarı kübräk totaş häm tupsalı beläzekne qulay kürgännär. Ä keräşen xatınnarı totaş çoqılıp, bizäkläp eşlängän yassı beläzeklärne üz itep sanıylar.

Äye, xalqıbıznıñ küñel bizäkläre ğäcäyep küptörle. Alyapqıçı, qalfağı, beläzege-yözege diseñme, barısı da milli sandığıbız asıltaşları. Ä inde alarnıñ tormış kügebezdä balqıp yanuı, anısı tatarnıñ üzennän tora.

Rämziä MÖXÄMMÄDOWA,
Tatar fol'klor üzägeneñ ölkän ğilmi xezmätkäre, tarix fännäre qandidatı

“Söyembikä” jurnalı, №12/2001

Сайт создан в системе uCoz