Borınğı çitek - yaña açış...

Berençe qaraşqa, tatar xalıq kiemnäre xaqında inde äyteläse äytelgän, östärdäy yañalıq yuq ta sıman. Misalğa, tatar çiteklären alıyq. Qazan tatarları yöz yıllar buyı tekkän, kigän bizäkle, yomşaq kün iteklärne kem belmi? Ämma bolarnıñ da sere bar. Häm ul serne böten keşe belä dä almıy. Çiteklärneñ künen kisü häm maxsus cöy belän quldan yalğaw — üzençälekle ısul. Tösle künnärdän bizäk östenä bizäk tegelä, ä arada çigüle bawğa oxşaş cöy xasil bula.

Rossiä muzeylarınıñ kübesendä bezneñ çiteklär quyılğan. Ber-bersenä oxşağan ike par çitek siräk oçrıy, läkin muzey kolleksiäläre bik bay diyüe qıyın. Çınlıqta, XIX ğasır axırında häm XX yöz başında eşlängän äyberlär belän yaxşı tanış bez. Ä tarixi mäglümatlar tatar çitekläreneñ Könbatış Awropada XIX ğasır urtalarında uq kiñ taraluı, soraluı xaqında söyli.

2003 yılnıñ yazında qulıma Germaniä kün muzeye qataloğı kilep eläkte. Qızıqsınıp uqıy torğaç, bizäkle tatar çitekläre — "kün mozaiqa" dip isemlängän altı par soqlanğıç güzäl, tösle iteklär — ozın qunıçlı çiteklär xaqındağı mäğlümatqa xäyran qaldım. Alarnı tanımaw mömkin tügel — bolar Qazan tatarlarınıñ icat cimeşläre! Ämma nemes qolleğalarıbız alarnı ni öçender Qawqazda eşlängän dip farazlağannar häm "Qawqaz" bülegenä kertkännär dä.

Offenbax-na-Mayne qalası belän xat aşa bäyläneşkä kerdek. Muzey xezmätkärläre xatıbızğa cawap häm eksponatlarnıñ tösle fotosürätlären cibärdelär. Germaniä kün muzeyenıñ bizäkle ayaq kiemnärenä bağışlanğan ekzotik kürgäzmäsenä unöç äyber quyılğan — unber par ayaq kieme, yançıq häm mendär.

Çiteklärneñ härqaysı iseñ kitärlek, ä qayberläre çitek promıselınıñ moñarçı bezgä tanış bulmağan yaña säxifälären aça. Yomşaq çiteklärneñ ike parı ğäcäp: kün mozaiqa kömeş häm altın ceplär belän çigelgän. Rus tarixçısı Niqolay Qostomarovnıñ "tezgä citep torğan säfyän oyıqlar" digäne, küräseñ, şuşı çiteklär bulğandır. "İçetıği" digäne — tösle, qızıllı-sarılı, altın belän çigelgän, qunıçqa mögez, yafraqlar qayılğan, encelär taqqan ayaq kieme.

Germaniä muzeyendağı çiteklär, ence belän çigelmäsä dä, ğäcäp zatlı: zäñgär cirlekkä qızıl, aq künne metall ceplär belän totaştırıp sürät çigelgän, ikençesendä aqlı-qaralı bizäklär qızıl fonnı bizi. Kiseleşe, ornamentları bezneñ küzlär kürep ğädätlängännärennän ayırılıp tora. Qunıç belän alğı yaq bizäkläre totaş itep eşlängän. Qunıçnıñ öske yaq bizäkläre ayıruça matur. İke çitek tä borınğı — berse Awropağa 1812 yılğı suğış çorında kilep elägä. Xäzer ikelänmiçä äytä alabız: xatın-qızlar ğına tügel, irlär dä bu uñaylı häm matur ayaq kiemnären yaratıp kigännär, çiteklär 39—45 nçe razmerlı. Yassı ükçäle, qatı tabanlı qunıçlı çiteklär 1846 yılda Wena şähärendä Sänägät kürgäzmäsenä quyılğan bulğan. Älbättä, mondıy matur, çıdamlı, sığılmalı künnän tegelgän, qayulı, caylı çiteklär çit illär belän säwdä itüçelärneñ küz uñınnan çittä qalmıy.

Älbättä, yomşaq säxtiän iteklärneñ möselman xalıqları — Qazan, Qırım tatarları, Urta Aziä, Tönyäk Qawqaz xalıqlarınıñ yaratqan ayaq kieme buluın, här yaqta bu tör ayaq kiemnären üz ısulları belän tegülären onıtırğa yaramıy. Uramğa çıqqanda çitek östennän tupasraq künnän tegelgän qaloşlar (käweşlär) yäki ükçäle başmaqlar kigännär. Tarixçılar rus dworyannarınıñ da "sapoğıy", "çobotı", "başmaqi", "içetığı" digän ayaq sawıtları kiyülären taswirlağannar. İğtibar itsägez — barısı da törki süzlär bit.

Qızğanıç, Qazan tatarlarınıñ qazanışı — xalıq icatı, sänğät äsäre bularaq, çiteklär fänni klassifiqätsiälänmägän. Şuña kürä dä nemes ğälimnäre bezneñ xalıqta populyar bulğan çiteklärne başta Qawqaz, annan Qırım tatarları icatı dip qabul itkännär dä.

Ämma barıber Germaniä kün muzeye tuplağan bu eksponatlar Qazan tatarları hönärçelege tarixın yaña küz belän qararğa mömkinlek birä. Kün mozaiqa kiñ taralğan zamannı açıqlap qına qalmıyça, küptörle, qabatlanmas bizäklärgä qarap, xalıq ostalarındağı sayıqmas fantaziä, ostalıqqa — qämillekkä omtılışqa soqlanabız.

Xalqıbıznıñ bizäkle künnäre xaqındağı kitabım tizdän Mäskäwdä "Qültura i traditsii" näşriätında basılıp çığaçaq. Bu kolleksiä kitapta tulıraq sürätlänä.

Liliä SATTAROWA

“Söyembikä” jurnalı, №4/2004 yıl

Сайт создан в системе uCoz