Min ğäcäyep dönya açtım...

Äye, Rämziä xanım MÖXÄMMÄDOWA miña üz xalqımnıñ, tatar xalqınıñ borınğılığın häm böyeklegen tağı ber qat añlarğa, millätebez belän ğorurlanırğa mömkinlek birde.

...Tınıç, sabır xolıqlı Rämziä apanı bala waqıtımnan uq belä idem. Bertuğan apam Läbibä belän Qazan uniwersitetınıñ geoğrafiä faqültetında uqığan çaqlarında da, aspirantura tämamlap, Fännär aqädemiäseneñ Qazan filialında eşlägän yıllarında da Läbibä apa belän eş oçraşalar, eşläre, tormışları turında söyläşep, süzläre betmi ide.

Berkönne qulıma bik matur bizälgän, yaxşı qäğäzgä rusça-tatarça-inglizçä basılğan "Tatar xalıq kiemnäre" digän kitap kilep kerde. Autorı Rämziä Möxämmädowa. Ber utıruda uqıp ta çıqtım. Niqädär xezmät, niqädär baylıq tuplanğan bit bu kitapta! Küpme yörergä, küpme belergä kiräk bulğan bit bu kitapnı yazu öçen! Häm min uquçılarımnı böten ğömeren tatar xalqınıñ mädäniäten öyränügä bağışlağan etnoğraf Rämziä Ğiniät qızı Möxämmädowa belän tanıştırırğa buldım.

- Rämziä apa, sez uniwersitetnıñ geoğrafiä faqültetın tämamlağan keşe. Cirlär, sular dönyasınnan niçek itep tatar xalqınıñ tormış-könküreşen, bigräk tä anıñ moñarçı berkem dä öyränmägän kiem yolaların öyränügä tartıldığız?

— Min süzne bala çağımnan başlıym äle. Äniemneñ axiräte Ähliqamal äbi bar ide bezneñ. Başına qamçat büregen, östenä ozın qamzulın kiär ide dä külmäklären cilferdätep, cil-cil kerep citär ide. Bezne urmanğa alıp yörde ul. Tabiğätneñ böten maturlığın, seren min şul çaqta kürep qaldım. "Ayağığıznı söyräp atlamağız, cirdä nıq basıp yörergä kiräk", — diä ide ul. Ä sabantuylardağı maturlıq?! Ul çuarlıq, bizäklär tösmere, zurlıq-olpatlıq — bolar barısı da bala küñelenä señep qalğan qäderle istäleklär. Min Zelenodol şähärendä tatar mäktäben tämamladım. Läbibä belän ikäw geoğrafaqta leksiälär tıñlap, tatfaqqa yögerä idek, tatar qızları belän yazuçılar yanında kiçä-bäyrämnärdä eş bula idek. Professor Niqolay İosifowiç Worob'yev etnoğrafiä buyınça faqültätiv däreslär birä başlağaç, xalqıbıznıñ tarixı belän qızıqsınıp kittem. Uniwersitetnı tämamlağaç, Ğälimcan İbrahimov isemendäge institut qarşında aspirantura üttem. Şunıñ näticäse bularaq, Mäskäwdä "Tatarı-Mişari" ("Nawqa", 1972) kitabım basılıp çıqtı. İnstitutta eşlägän yıllarda iñ zur köç, belem häm waqıt taläp itkän xezmätlärneñ berse — "Tatar xalqınıñ tarixi-etnoğrafik atlası"n tözü buldı. Miña anıñ fänni citäkçese bularaq, metodiqasın häm proğrammaların da eşlärgä turı kilde. Bu zur fänni xezmätneñ inde 3 tomı dönya kürde. Anıñ öçençe tomın bez ikäw, minem citäkçelektä aspirantura ütep, tarix fännäre qandidatı däräcäse alğan S. V. Suslowa belän bergä eşlädek. Häm ul "Narodnıy qostyum tatar sredneğo Powolj'yä i Urala" digän isem astında Qazanda basılıp çıqtı.

"Tatar xalqınıñ etnoğrafik atlası"n tözegändä mişärlär, keräşen tatarları, Taw yağı, Qazan artı keşeläre, Noqrat, Penza, başqort häm Qasıym tatarları - härqaysınıñ urtaqlığı belän ayırımlığın Rämziä xanım küñel küzennän uzdırğan. "Küpme yördem, Qazan artındağı kebek canı matur, eşlekle xalıqnı kürmädem", - di ul. Waqıt ütü belän xalıqnıñ añı da, mädäniäte dä üzgärä töşä. Bu xäzer ayıruça nıq sizelä. Borınğılıq, milli bizäklär yuğala bara kebek. Ämma...

Rämziä apağa tağı süz birik äle:

— Borınğılıq buınnardan-buınnarğa küçep bezneñ könnärgä dä kilep citkän. Kiem-salımda bu ayıruça açıq çağıla. Yawlıqlarnı ğına qarağız. Bik borınğı zamanda, xätta hunnar zamanında uq, törki xatınnarı çäçlären kürsätmägännär — alarnıñ futlyar sıman tegelgän çäç qapları bula. Mondıy çikkän, kömeş ceplär, täñkälär belän bizälgän çäç qapların bezneñ tatar xatınnarınıñ baş kiem qomplektında bügen dä kürergä mömkin.

- Xäzer qayber qızlar, bigräk tä mädräsälärdä uquçılar yawlıq bäyläp yörilär...

— Alar tatar yawlığı bäylämilär, törekçä kienü misalı ul. Bik yämsez, ul qızğanu xise genä uyata. Tatarlarda kiem ciñel, matur, oçıp kitär sıman toyğı uyata. Ul bilne qısıp torğan qısmalı külmäklär, ul qaş östenä çöyep bäylägän örfiä yawlıqlar, çämçäle çiteklär — barısı da yäşlekne, maturlıqnı, näzaqätlelekne kürsätä. Ä mädräsä qızların qarağız: ozın pälto-cilän, awır-qarañğı baş çolğawları. Tatarça kiensälär (şärigät quşqança bik matur kienergä bula), bu qızlar da matur kürenerlär ide dip quyasıñ.

— Üzeşçän sänğättä, ğomumän, säxnä sänğätendä kiem bertörlegä, anı bozıp kürsätügä qaytıp qala başladı: zur-zur yaltırawıqlı çäçäkle qamzul, ere-ere atlatıp çigelgän qalfaq östennän elgän yapma, çiteklär. İr-yegetlärdä şundıy uq "qıçqırıp torğan" qamzul, çigelgän tübätäy. Başqortlarda da, bezdä dä ös kiemnäre ber ük diärlek. Menä bolar bezneñ tatar qızları dip äyterlek, millätebezne bilgelärlek, borınğılıqnı kürsäterlek kiemnär kiertep bulmıymıni?!

— Säxnä kiemen törleländerü ciñel eş tügel. Ul matur da, zamanğa turı kilerdäy dä, şunıñ belän bergä, millätebezneñ zurlığın, borınğılığın da kürsätsen. Estetik zäwıq belän kiemneñ mağik keçe dä saqlanırğa tieş. Ä ul ornament-bizäklärdä, töslärdä, bizänü-yasanu çaralarında kürenä. Tatarlarda külmäkneñ cöyenä qädär mağik köçkä iä bulğan (kübräk buy cöylär faydalanılğan — baştan itäkkä taba — awıru-sırxaw itäktän töşep kitsen). Külmäkneñ iñ östendäge, itäktäge törle qoramadan tegep quyılğan bizäklär "saqlaw" mağiäse bulıp sanalğan. Här bizäkneñ üz urını, üz töse bulğan. Bizäkne kiemneñ teläsä qaysı cirenä quyarğa (töşerergä) yaramıy. Borınğı moda şundıy bulğan. Kiem tatarnıñ milli tösen, qolorıytın çağıldırğan, zäwığın kürsätkän. Mäsälän, bezneñ xalıqta qızlarnıñ ädäp qamzulı bulğan: yäş kilengä maxsus ädäp qamzulı kidergännär. Bala tapqaç, kilenneñ "tele açılğan" (añarçı kilen qayınatası, qayınağaları aldında söyläşmägän), ädäp qamzulın saldırğannar. Tatarnıñ üz milli ornamentları da küptörle häm matur bulğan. Äytik, çüplämläp suğu, qoramalap tegü. Xatın-qızlar üz kiräk-yaraqların buqçağa salıp quyğannar. Buqça tuqımanı çigep, bizäp tegelgän. Çikkän ciñsälär dä xatın-qıznıñ ostalığın kürsätü misalı bulğan: uraqqa, peçängä töşkändä, başqa eşlärdä dä ozın ciñle külmäk östennän çikkän alyapqıç häm ciñsä kigännär. Xäzer dä matur, uñaylı bulır ide ul, xatın-qız eşlämi tormıy bit.

— Borınğılıqnı kire qaytaru mömkinme, kiräkme ikän? Könçığış häm könbatış modaları "cırlap" kerep barğanda millilekne, üz yözebezne niçek saqlap qalırğa?

— Bik ozaq yıllar standart, fabrik kieme böten xalıqnı bertösle itte. Rusmı sin, tatarmı, ällä başqa millättänme — ayıru awır ide. Xäzer indiwiduällekkä mömkinlek zur. Telägeñ häm aqçañ bulğanda, milli yözeñne saqlaw awır tügel. Yaponnar, misal öçen, eştä awropaça kienälär, ä öylärenä qaytqaç kimonodan yörilär, üzlärençä yal itälär. Bezdä dä öydä kiä torğan kiemnärne milli fasonnı saqlap tegärgä mömkin bulır ide. Bala itäkle ozın, kiñ külmäklär, qalfaq yäki yawlıqlar, ciñel çüäk-käweşlär kisäñ, alyapqıç yapsañ — yämsez bulmas idek berebez dä! Tuy külmäklären dä milli tösmerdä teksäk, naçar bulmas ide. Penza ölkäsendä yäşäwçe tatarlarnıñ niqax tuyında qızlar bügen dä başlarına qalfaq kiep, östän zur fata yabalar. Yazılışqannan soñ şul yapmanı açıp cibärgäç — qıznıñ maturlığına soqlanıp, ah itälär.

Äye, Rämziä xanım tatar kiemeneñ elekkesen tirän belü belän bergä, bügengesen häm kiläçäk yazmışın qayğırtıp yäşi. Anıñ uylawınça, ägär bezdä maxsus milli kiemnär tegü atelelärı açılsa, kibettä qalfaq-tübätäylär, ciñsä-alyapqıçlar, bizänü-yasanu kiräk-yaraqları satılsa, çittän kilgän millättäşlärebez dä, üzebeznekelär dä bik yaratıp alır ide.

Tatar xatın-qız ğälimnäre arasında üzenä ber zurlıq, bieklek alıp torğan Rämziä Möxämmädowa änä şulay tıynaq qına eşläwen däwam itterä. Ul Mädäniät ministrlığınıñ tatar fol'klor üzägendä ölkän ğilmi xezmätkär bulıp eşli.

Wenerä İXSANOWA

“Söyembikä” jurnalı, №7/2001

Сайт создан в системе uCoz