Qalfağım, äy, qalfağım...

Qalfaq qızlar öçen qayçandır bik qäderle äyber bulğan. Kiçlär utırıp, alar aña matur-matur bizäklär çikkän, anı kiep qunaqqa, bäyrämnärgä barğan. Bügenge köndä qızlarnı uñışlı priçesqaları niçek bizäsä, ul zamanda qalfaqları şulay bizäp torğan. Bay häm zatlı traditsion tatar qostyumına qalfaq bik tä kileşkän. Alay ğına da tügel, ul äle — yola kieme dä sanalğan, çönki tatar qızına çäçen qaplap yörü mäcbüri bulğan bit. Çäçlären şomartıp tarap ike tolımğa ürgäç, ul başına külmägenä töstäş qalfaq kiep quyğan.

Qalfaq älegäçä añlaşılıp betmägän serle-qızıqlı tarixqa iä. Bezneñ yaqlarğa XVII—XVIII ğasırlarda kilep çıqqan säyäxätçelärneñ räsemnärenä qarağanda, ul çornıñ xatın-qızları öskä taba oçlaytıp yasalğan qatı baş kiemnäre kigännär. Söyembikäbezne dä änä şundıy başlıq belän küz aldına kiteräbez. Tikşerüçe-ğälimnärneñ kübese qalfaqnı da şul baş kiemennän kilep çıqqan dip isäpli. Niçek itepme? Başlıqnıñ qatı nigezen alıp, yomşaq tuqımağa alıştırğannar, oçın isä artqa yäisä ber qırıyğa yantaytıp salğannar. İşetkänegez bardır:

Ämma qatı nigezdäge biek baş kiemnäre äle dä bezneñ tuğandaş xalıqlarda — qazaqlarda, törekmännärdä, qırğızlarda yäşäp kilä. Bälki, borınğı zamannarda barlıq törki xalıqlar da şundıylarnı kigänder. Alarnıñ künnän tegelep, törle täñkälär, ayıllar belän bizälgän buluı da ixtimal.

Bernärsä dä ber genä urında tormıy. Keşelär dä, kiemnär dä üzgärä. Qalfaqlar da şulay uq. Bezneñ könnärgäçä alarnıñ berniçä töre kilep citkän.

XIX ğasırnıñ berençe yartısında tatar qızları başlıq räweşendä bäylängän ozın qalfaqlar kigän. Cırdağı Xämdiäneñ aq qalfağı da şundıy. 70-80 sm ozınlıqta itep aq ceptän bäylängän häm oçın artqa taşlap kielgän ul. Mañğay turısına çuqlar, täñkälär yäki uqa-çaçaq digän maxsus bizäklär tezelgän. Başqa törki xalıqlarnıñ xatın-qızları kebek ük, bezneñ qızlar da baş kiemeneñ mañğay öleşen änä şulay maturlap bizägännär. Küräseñ, başnıñ bu öleşen küz tiyüdän saqlaw maqsatı da quyılğandır.

Törle tösle yefäk ceplärdän bäylängän qalfaqlar tağın da zatlıraq kürengän, alarnı bäyläw öçen zur ostalıq soralğan. Andıy qalfaqlarnı Qazan, Ufa, Qasıym şähäre qızları kiep yörgännär. Şähär xalqın üz ostalıqları belän tañ qaldırası kilgän qızlar qalfaqların bizägändä nilär genä uylap çığarmağan! Tambur belän çäçäklär çigü, tuqıma çäçäklärdän appliqatsiälär yasaw diseñme! Yefäk kisäklären törep, tac yafraqları räweşendä tezgäç, bürtmä bizäklär — «tere» çäçäklär kilep çıqqan. Qalfaqnıñ buyınnan-buyına çuq tezü oçraqları da bulğan.

XIX ğasır axırı— XX ğasır başında bärxet qalfaqlar kiñ tarala. Aları inde oçlı başlı tügel, kiresençä, tügäräkläp yasala. Andıy qalfaq inde başqa kielmi, çäçkä genä qadap quyıla. Keçeräyä torğaç, XX ğasır başında qalfaq deqoratıyv çäç qaptırğıçına äwerelep qala diärlek.

Andıylarnı bez muzeylarda da eş oçratabız. Bu qalfaqlar altın cep, ence, säylännär belän çigelgän. Bizäklär, ğädättä, ber genä motivta yasalğan, mäsälän — altın qawrıy, çäçäk bäyläme yäisä cännät baqçası... Ämma alar, barlıq buş urınnı tutıru maqsatın quymıyça, qalfaqqa tıynaq häm näfis tösmer birep torğan. Qalfaqnıñ mañğay öleşenä turı kilgän alğı qırıyı ğına totaş ornament belän çigelgän.

Traditsion qostyumnıñ başqa öleşläre kebek ük, qalfaq ta maturlıq öçen genä xezmät itmägän. Anıñ başqa wazifaları da bulğan. Mäsälän, kiäwdäge xatın-qıznıñ baş kieme yäş qızlarnıqınnan ayırılıp torğan. Ölkänräk xatın-qız qalfaq östennän yawlıq yapsa, yäşlär anı bolay ğına kiä alğannar. Yäş qız üzeneñ çäçläre belän ğorurlanıp yörgän, kiäwdäge xatın-qızlar kebek, alarnı yäşermägän.

Tora-bara, çäçlärne saqlaw wazifasına ğına xezmät itmiçä, qalfaq xatın-qıznıñ sotsiäl häm matdi xälen çağıldıruçı bilgegä äwerelep kitkän. Bay xatın-qız zatlı, bizäkle qalfaqlar kisä, yarlıları ğädiräkläre belän çiklängän. Xäyer, ğömer-ğömergä keşeneñ baylığı turında anıñ kiemenä qarap fiker yörtkännär bit...

Dilärä SÖLÄYMANOWA

Röstäm MÖXÄMMÄTCANOV fotoları

"Yalqın" jurnalınnan

Сайт создан в системе uCoz