Kama bürek, qayu çitek— asıl törki ürnäge

Keşene kiemenä qarap qarşılıylar, aqılına qarap ozatalar, di xalıq. Bu äytemdä tirän mäğnä yata. Çınlap ta, aqıl keşene xaraqterlawçı töp sıyfat. Ämma borın-borınnan birle xalıq kiem-salımğa bitaraf bulmağan, ul anı daimi töstä qämilläştergän, yäşäw şartlarına yaraqlaştırğan. Şul räweşle här millätneñ üzenä genä xas kiem forması barlıqqa kilgän. Kiemgä qarap xätta tarixnı öyränälär. Döres, waqıt ütü belän internatsionäl motivlar östenlek ala başladı. Şulay da härkemneñ üzençä kienäse, närsäse belän bulsa da başqalardan ayırılıp torası kilä.

Läkin dönya ber urında ğına tormıy, ul tuqtawsız üzgäreştä. İnde menä millilek öskä qalqıp çığa başladı. Şuşı cähättän tatar xalqınıñ kiemenä tarixi eksqursiä yasaw da urınlı bulırdır, möğayın.

Monnan berniçä meñ, yıllar elek bezneñ äbi-babalarıbız yon, kün, tiredän tegelgän kiemnär kigännär. Bu alarnıñ küçmä tormış belän yäşäwennän, xaywan asraw belän şöğellänüennän kilgän.

İrlärneñ başında xaywan yäisä cänlek tiresennän tegelgän öskä taba oçlanıp torğan qolaqçınlı bürek bulğan. Suğış waqıtında alar şundıy uq timer baş kieme kigännär. «Törki» süze qıtay telendä timer baş kieme digänne añlata da. Cılı ştannı käcä tiresennän, asqa taba kiñäytä töşep tekkännär. Ul biş-altı yılğa çıdağan. Östän çapan, anıñ astınnan ike qırıyı yırıq kiñ cilän kigännär. Ayaqta kün yäki kiez iteklär bulğan. Xatın-qızlar kiyeme dä şundıy uq diärlek. Läkin alar näfisräk eşlängän, törle çigeşlär belän bizälgän.

Altın Urda çorında törki tatarlar şähär, awıllarğa töplänep utraq tormış qorğannar. Tormış räweşendäge üzgäreş kiem-salımğa da yoğıntı yasağan. Kiemneñ näfis, zäwıqlı, matur buluına kübräk iğtibar birelgän. Külmäk, xalat häm başqa şunıñ işe äyberlärne yefäktän tegä başlağannar häm alarnı bayı da, yarlısı da kigän. Yefäk maturlığı östenä bet iäläştermäwe belän dä iğtibarnı cälep itkän. Şuña kürä aña ixtıyac zur bulğan. Yefäk töyälgän kärwannar böten Altın Urda buylap yörep torğan. Törki tatarlar çista, pöxtä, ä keremleräkläre, xätta bik qupşı kienergä yaratqan. Uñaylı, zatlı, kürkäm kiem keşene bizäp torğan, anıñ küñelen kütärgän. Tire büreklär rus patşalarınıñ da küzen qızdırğan. Alar da törki tatarlarnıqı kebekne ük kiärgä tırışqannar. Mondıy kiem kigän däräcäle keşelär zatlılıqta, tärbiälelektä, mäğnälelektä ber-berse belän yarışqannar. Başqa törki xalıqlarnıñ kieme dä tatarlarnıqınnan älläni ayırılmağan, barı tatarlar tirene genä kübräk qullanğannar.

Rewolyutsiädän soñ törkilärne milli respubliklarğa bülü başlana. Alarğa törle milli kiem kiderü kiräk bula. Törkilärneñ tarixları, mädäniätläre urtaq bulğanlıqtan, bu eş ciñel genä barmıy.. Menä Törkestannı ğına alıyq. Ul ğasırlar buyına çik ayırmaların belmi yäşi. Häm dürt respublikğa bülengännän soñ, bilgele inde, dürt törle milli kiem dä uylap tabarğa turı kilä. Mäsälän, törekmängä sarıq tiresennän tegelgän zur bürek kiderälär. Üzbäkkä — tübätäy, qırğızğa — oçlı kiez eşläpä. Berse arqılı sızıqlı xalat kisä, ikençese — buylını. Törki tatarlarğa tübätäy, ä başqortlarğa isä tire bürek elägä. Äzärbaycan, qumıq, qaraçaylarğa rewolyutsiä aldınnan ğına qawqaz kieme kiderälär. Äy, annan ni mäğnä, tire bürekne tatarlar da kiä iç? Qışın tübätäy belän yöri almıy läbasa ul diärsez, bälki. Başqortqa da cäyge çellädä tire bürek belän yörüe qıyın. İxtimal, ayırım keşelär başqaça uylıydır, ämma bolay fiker yörtergä nigez bardır dip uylıym. Menä bit, xalıqlarnı, millätlärne kiem-salım cirlegendä dä bülgäläp bula ikän.

Bezneñ çorda barça törki xalıqlar da diärlek ğärepnekenä xas kiem kiä. Läkin törkilärneñ qanınnan kilä torğan maturğa, zatlığa, qupşığa omtılu ğädäte üzen haman sizderä. Äytik, Urta Aziä (Törkestan) häm Äzärbaycanda yäştän ük bay häm matur kienergä yaratalar. Bäyäsennän tormıylar, çit ilneken dä satıp alalar. Bu bigräk tä şähärdä yäşäwçelärgä xas. Äybät kienü ata-ana häm tirä-yündägelär tarafınnan da xuplap qabul itelä. Kieme yaxşı keşeneñ käyefe dä kütärenke bula, ul üzen ışanıçlıraq ta toya. Zäwıq belän kienep yörüçe yäşlär tärbiäleräk, mädänieräk, qämilräk bulırğa omtıla. Alar sıraxanä tiräsendä çualunı, sügenüne, iserep yörüne üzläre dä kileştermi, anı başqalar da qabul itmi. Ata-babalarıbız monı yaxşı añlap eş itkännär, küräseñ.

Ä törki tatarlarnıñ kieme nindi xälgä kilde soñ? Xätta kibet kiştäläre äyberlärdän sığılıp torğan 60—80 nçe yıllarda da tatarlar yaxşı kiende dip äytmäs idem. Çönki cämğıyatebez qırıslandı, usallandı, yögänsezlände. Bu, älbättä, obyıqtiv räweştä keşelärneñ üz-üzlären totuına, kiem-salımnarına da yoğıntı yasamıy qalmıy. Annan soñ, zäwıqlı kiengän keşene namussızlıqta, urlaşuda da ğäiplädelär. Şuña kürä itäk-ciñeñne tartıbraq yörergä, üz keremeñneñ namuslımı, namussızmı yul belän kilüen härçaq istä totarğa mäcbür itte.

Bu moda qayan kilgänder, törkemnärgä yörüçe yäşlärebez berzaman rezin itek, cılı sırma, sport kiemennän yöri başladı. Bu üzenä kürä proletariatlıqnı, «xezmät belän tabılmağan keremgä qarşı köräş»ne añlattı bulsa kiräk. Bu uñaydan başqa ikençe ber soraw kilä: «Älege modanı uylap çığaruçı kem? Bezgä äle tübätäy, äle bürek işe äyberlär kiderüçelär tügelme?».

Çın mäğnäsendä uylanırlıq xäl, elenke-salınqı kiengän keşe, ğädättä, sügenüdän dä, eçüdän dä, suğışudan da tartınıp tormıy. Näticädä mondıy yäşlärdä üze häm yaqınnarı yazmışına qarata bitaraflıq xise tärbiälänä. Ä xalıq altıdağı altmışqa, dip yuqqa ğına äytmägän.

Äye, kiem aqıl tügel, ämma ul keşene aqıllı itä. Bezgä, tatarlarğa da, bu xaqta uylanırğa waqıt citte. Zäwıqsız kiem millätne eçtän tarqatuğa, anıñ qarşı toruçanlığın kimetügä, manqortlıqqa etärügä kiterä.

Rafael BÄZERTİNOV

“Söyembikä” jurnalı, №1/1993 yıl

Сайт создан в системе uCoz