Qamzullar

Qamzul Ч tatar xalqınıñ elek-elektän yaratıp kigän milli kieme ul. Ä şulay da tatarğa qaydan häm ni räweşle kilep kergän soñ?

Şunısın da äytik, qamzul sıman qısqa, ciñsez kiem küp xalıqlarda bilgele. Mäsälän, Könbatış illärendä, şul isäptän Baltıyq buyı däwlätlärendä dä, bilgä citeşle ciñsez qorsetqalar kigännär. Ä ruslar şul qorsetqağa östäp, börelgän itäkle "lif-qorsetqa"nı qabul itkännär. Töptänräk uylap qarasaq, tatarnıñ ciñsez kieme dä äwwäl qamzul dip atalmağan. Ber cirdä qısmabikä, ikençesendä Ч kesäbikä, öçençesendä Ч bustırıq...

XVIIЧXVIII yözlärdä Könbatış Awropa illärendä parçadan tegelgän bille, tezgä citep tora torğan ciñsez irlär kieme modağa kerä, fransuzça Camisole. Şul räweşle şähär aristoqratları arasında qamzol kiñ taralış taba. Ämma ni xikmät, qamzol tora-bara başlıça tatar, başqort häm qazax xalqında ğına saqlanıp qala. Ayıruça tatar keşese bu yaña kiemne üz itep qabul itkän. Anıñ säbäbe dä açıq, çönki ölgese bezneñ kiemnärgä yatışlı. Tuqımasın isä xalıq üzençä yañarta. Şul räweşle yaña tuqımadan tegelgän qamzolnıñ qamzulğa üzgärüe ber dä ğäcäp tügel. Baqtıñ isä, çoba, cilän, bişmät işe kiemnär dä şundıy uq tarixi üzgäreş kiçergännär ikän läbasa. Şulay bulğaç, qamzulnı tatarğa çittän kergän kiem itep qaraw, tamırdan, döres tügel. Ata-babalarıbız kiemne üz ğoref-ğädätläre häm zäwıqlarına turı kiterep qabul itkän, annan soñ tormış taläplärennän çığıp, üzençä yañartqan. Şuña kürä qamzul bügen dä tatar milläten bilgeläwçe kiem tören täşkil itä ikän, moña hiç tä ğäcäplänäse yuq.

Elegräk qamzullar çabulı, yabıq kükräkle, tar utırtma yaqalı, öç häm biş bille häm tezgä citär-citmäs ozınlıqta bulğannar. Alar nigezdä ber ük ölgedä kiselep, ber-bersennän fäqät töse häm qayber detälläre belän genä ayırılıp torğannar. Mäsälän, irlär qamzulı qarasu töstäge fabrik tuqımasınnan tegelgän, anı öydä genä kigännär. Zamanında ir-yegetneñ külmäk-ıştan östennän qamzul kiep cämägät qarşına çığuı qulay kürelmägän. Xatın-qızlarda isä qamzul keşelekkä kielä torğan cäyge häm bäyräm kieme bulıp sanalğan. Alarnı açıq töstäge bärxettän, yäisä Urta Aziädän kilgän ädräs, biqasab tuqımasınnan tekkännär. Mondıy ädräs qamzulları keräşen tatarlarınıñ häm Uqa-Sura, Çepsa buyında yäşäwçe tatar qarçıqlarınıñ sandığında bügenge köndä dä saqlana ele. Ä baybiçälär qamzulların yefäk ceplär belän tuqıp eşkärtelgän sallı parçadan, ştof sıman yefäktän tektergännär.

Berençe räsemdä elekkege bay xatınınıñ Peterburg muzeyenıñ unikäl kolleksiälär fondında saqlanğan kiem qomplektı kürsätelgän. Baybiçäneñ qamzulı kömeş parçadan totaş buylı häm öç bille itep tegelgän. Kürgänegezçä, qamzulnıñ alğı çabularına törle yefäk ceplärdän zur çäçäk bäyläme töşerelgän. XIX yöz axırına qarağan xatın-qız qamzulları änä şulay küpçelek yäşel, quyı qızıl, şämäxä bärxettän yäki xätfädän (mançestrdan) açıq kükräkle itep tegelgännär (3 räsem). Xätfä qamzulnıñ çabuına, qultıq qırıyına häm itäk oçına uqa tasmalar tegelgän. Möselman xatınnarı qamzulnı tağın da qupşılap, aña tar ğına cänlek mexı yäisä aqqoş mamığı tegärgä yaratqannar. Ä asıltaşlar belän eşlängän qaptırma qamzulnı tağın da bayıtıp torğan (2 räsem).

XX yöz başında irlär qamzulı Awropanıñ yaña kiem töre Ч jiletqa yaraqlaşa töşkän. Ämma alar da qamzul şikelle bille itep tegelgän. Berqädär waqıttan soñ Qazan xatın-qızları arasında da bilne qısıp torğan biş bille, açıq kükräkle qısqa qamzul Ч qısmalar modağa kerä. Mondıy qamzul külmäk bölän ber ük material Ч atlastan tegelep, qısmalı külmäk dip atalğan.

Qızğanıçqa qarşı, tatarnıñ bille qamzulları aqrınlap onıtıla başladı. Soñğı yıllarda xätta säxnä artistları arasında da bilsez häm ütä açıq çigeşle qamzullar küzgä taşlana. Yuğisä, qamzulnı çigü ğädäte bezneñ xalıqqa xas bulmağan. Ä nigä soñ äle bez tırışıpmı-tırışıp xalqıbız distä yıllar icat itkän çın tatar qamzulların bozabız? Ğäliäbanu häm Xälillär kigän qamzullar bötenläy üzgä, qarap tuymaslıq matur häm gäwdägä kileşle bulğannar bit.

Rämziä MÖXÄMMÄDOWA,

Tatar fol'klor üzägeneñ ölkän ğilmi xezmätkäre, tarix fännäre qandidatı

УSöyembikäФ jurnalı, є10/2001

Сайт создан в системе uCoz