Milli baş kieme - Tübätäy

F.G. Ğabdullina

Törki möselman xalqında, şul isäptän tatarlarda da, milliа kiemneñ ayırılğısız öleşe bulıpа tübätäy sanala.

Tübätäy Ч ul ğädi baş kiemeа genä bulmıyça, keşeneñ insaflılığınа da, täqwalığın 1 da kürsätä. Menä şuña kürä borınğıа tatar xalqı täqwa keşelärgä qarata: лUl tübätäy belän tuğan╗,а Ч digän.

Tübätäylär tegeleşe, bizäleşeа belän bersennän-berse ayırılıpа toralar. İrlär kiä torğan älege baş kiemeneñ kön dä kiä torğanın, ğädättä, çigelmägän qara xätfädän (bärxettän) tegälär. Qazan tatarlarında ayıruça tigez tübäle häm tübäse oçlanıp torнğan tübätäylär tegelä. Alar törle töstäge ceplär belän çigelä, uqa-märcän belän bizälä. Soñğı waqıttaа ul möselman xalqınıñ ğädäti baş kieme wazifasın ğına ütäsä dä, tarixi yazmalardan çığıp,а anıñ islam dinen qabul itkängä qädär barlıqqa kilüe açıqlana.

Käläpüş Ч bu da tübätäyneñ ber atalışı. Käläpüş asıl Boxardan, sartlardan2 çıqqan baş kieme. Tübäsendä yefäk çuğı da bula. Käläpüş farsı süze: kälä -baş mäğnäsendä, püş Ч yapmaq mäğnäsendä. Yağni лnamazğa kereşkändä başıñnı qapla╗ digän mäğnädän alınğan bulsa kiräk.

Tübätäylärneñ formaları küp: say, baş öste oçlayıp kilgän, çuqlı häm silindr formasında bulalar.

Bügenge köndä tatar xalqınıñа baş kiemnäre, çigeşläre belän yäşlär dä qızıqsına başladı.

Tübätäy çigü öçen kiräkle materiallar, eş qoralları häm caylanmalar

Ча Yzeñä oşağan bärxet.

Ч Törle töstäge säylän, ence, steklyärus, qänitel, kisentelär.

Ча Eçlegenä satin, sitsa yäisä sarja.

Ч Bizäk töşerergä aq tuqıma.

ЧBizäkа töşerüа öçenа ütä kürenmäle qäğäz.

ЧBizäkne aq tuqımağa töşerüа öçen küçermä qäğäz.

Ча Ölge öçen qarton.

Ча Tegü häm çigü enäläre:

1) tegü enäse ╣3,

2) zur küzle enä yäki tübäsennän saplıy torğan yapon enäse,

3)а säylän enäse.

Ч Qara, aq häm säylän tösendä armirlanğan yäki LL,LX marqalı lawsan cep. (Cep nıq bulsın.)

Ча Kierge diam. 22-25 sm. (Ağaçtanа bulsa yaxşı.)

Ч Kiergegä tarttıru öçen nıqlı tuqıma, 35x35 sm2 yäki 40x40 sm2

Ча Çuqmarbaşlı enälär.

Ч Uymaq.

Ч Qayçı, qäğäz, qarandaş, lineyqa.

Ч Sabın yäki tegüçe aqburı.

Ч Balawız yäki laq.

Ч Tastar tuqıma - kinder, bortovqa.

Ч Şpağat (süs cep).

Ч Şpağat enäse.

Ч Qalıp (forma).

Yzeñ icat itkän tübätäy bizägen qäğäzdä yasaw (sızımın sızu)

Älbättä, üzeñä bizäk icat itü ciñel eş tügel. Monda autornıñ sälätle, sänğättä ölgergän buluı möhim häm ul geometriä fänen yaxşı belergä tieş.

Ч Sirqül belän radiusı 9,5 sm lı äylänä sızabız. Yassılıqtaа tügäräk xasil bula.

Ч Transportir yärdämendä 120░ lı üzäk poçmaqlar tözep, tügäräkne öç tigez sektorğa bülärgä kiräk.

Ч Sektorlarnıñ bersen kisepа alırğa. Bizäkne başta sektordaа töşerergä. Bizäkneñ bieklege 6 sm dan artmasın häm duğadan kimendä 2 sm ğa eçtäräk urnaşırğaа tieş, çönki bu ara tübäne tübätäy qırıyına tegü oçen kiräk.

Ч Sektordağı bizäkne tügäräkneñ härber bülemenä töşerergä, yağni tübädäge här bülemgä ber çäçäk bizäge töşeнrergä kiräk.

Tübätäy çigü häm tegüneñ texnoloğıyk qartası

1. Ölge (leqalo) yasaw.

Tübätäy ike öleştän tora: tügäräk tübä häm mañğay öleşe, yağni, tübätäyneñ qırıyı. Tübätäyneñ qırıyı (yan-yağı) paнralleloğramm formasında bula. Ölgene qartonnan eşlilär. Mäsälänа 57 ülçäm.

L=57+2+l=60 (sm) yan-yaq ozınlığı, bieklege 10 sm. Ozınlığıа = baş ülçäme + 2 sm (şpaнğat kertkändä cıyıla) + 0,5 sm x2 (tegärgä).

Tübätäyneñ tübäse tügäräk räweşendä kiselä. Anıñ diametнrı bolay tabıla: mäsälän, S-baş ülçäme. 58 nçe ülçäm öçen tübä kisärgä kiräk. S= 2pRаааааа C=pDааааааааа p=3,14

D= S/p,аа D= 58 cm/3,14 = 18,5 sm.

60 nçı ülçäm bulğan tübätäy tübäseneñ diametrı 19 sm bula.

2.а Tübätäy qırıyın kisü.

Qırıyı, yan-yaq öleşe öçen bärxetne, aq tuqıma häm tastarnı,а ülçämgä turı kiterep, qıyıqqaа kisärgä.

Ölgene bärxet östenä, räsemdä kürsätelgänçä, qıyıqqa (po qosoy) salıp sızarğa häm kisärgä.

3. Tübätäy tübäseа kisü.

Äylänäа ozınlığınаааа baş ülçämenä turı kiterep , ölge yärdämendäа tügäräk tübä kiselä.

4. Bizäk töşerü.

Qäğäzgä üzeñä oşağan bizäkneа töşerergä. Küçermä qäğäz aşa tübä öçen bizäkne aq tuqımağa töşerep, aq tuqımanı bärxetneñ sul yağına tegärgä.Şunnan soñ enägä aq cep saplap, turı atlamnarа belän bizäkne bärxetneñ uñ yağına çığarırğa.

Tübätäy qırıyına ğädättä öç (4,5) bizäk töşerelä. Monıñ öçen tübätäy qırıyına dip kiselgän aq tuqımanı urtalay bökläp, mañğayа turısın tabarğa häm noqta quyarğa. Tegü öçen zapasnı isäpkä almıyça, aq tuqıma ozınlığın öç tigez öleşkä bülep, tağı ike noqta bilgelärgä, şul noqtalar arqılı wertikäl sızıqlar ütkärergä. Alar bizäklärneñ üzäk sızıqları bulır. Şul öç üzäk sızıqqa turı kiterep, öç bizäk töşerergä, aq tuqımanı bärxetkä berketep, bizäklärne bärxetneñ uñ yağına çığarırğa.

5. Kiergene eşkä äzerläw häm bizäkne çigü.

Kiergegä tarttıru öçen äzerlängän nıqlı tuqımanıñ (35x35 sm2) urtasın tügäräkläp kisep, sıpılmasın öçen tügäräk qırıyın tegep, kiergegä nıq tarttırıpа kiderergä.

Säylän belän çigü öçen, alda añlatqança, bärxetne kiergegä nıq itep tarttırırğa kiräk. Bizäk tösenä turı kiterep säylän saylarğa. Säylänne neçkä enä belän cepkä tezärgä, annan soñ här säylänne bizäk buyınça tegärgä.

Sırğançı çigü eşen beterergäа kiräk. Säylän belän çigü ısulları yuğarıda kürsätelgän. Tübätäyneñ maturlığı çigüçeneñа bärxet tösenä häm bizäkkä qarap säylän saylaw ostalığına, eş başqarudağı tögällegenä, pöxtälegenä, säylänne tigez itep urnaştırıp, berketä alu sälätenä bäyle.

6. Eçlek kisü.

Eçlek qarañğı töstäge satinnanа yäki sarjadan kiselä. Eçlek tä bärxet kebek qıyıqqa kiselä, ämma buyı häm iñe bärxet tışlıqtanа 1 sm ğa zurraqаа bula.

7. Eçlek belän bärxetne quşıpа tegü.

Yan-yaq öçen bärxetne häm eçlekneа uñ yaqları belän eçkä qaratıpа salırğa, bizäkkä qarap ber yağınıñ (astı) kisem qırıylarınа tigezlärgä, enälär belän berketergä.а Kisem qırıyınnan 3 mm häm 1 sm qaldırıp, ikesen bergä quşıp küklärgä häm 5 mm qaldırıp qara cep belän tegärgä.

8. Küklägän ceplärne suırıp alırğa, yan-yaqnı uñ yaqqa äyländerergä,а cöyne tigezlärgä häm qıyıq atlamnar belän cöyne eçlek yağınaа 2 mm awıştırıp kükläp çığarğa.а Şunnan soñ bärxet yağınnanа 2 yul belän bastırıp, qul yäki tegü maşinasında tegärgä.

9.а Yan-yaqqa häm tübägä, bärxet belän eçlek arasına kinder tastarnıа urnaştırıp, aq cep belän tipçep çığarğa.

Eçlekne bärxetneñ sul yağınaа quyıp, sırğanda bärxet awışmasınа oçen, qırıydan 1 sm eçkä kerep küklärgä.

10.ааа Tübädä sıru yulların ölgeа buyınça sızıp çığarğa.

11.ааа 10 nçı räsemdä kürsätelgänçäа (qara, qalın sızıqlar) duğasımanа yullarnı qara cep belän sırıp çığarğa.

12. Yan-yaqnı häm tübäne 4-6 mm yullarğa bülgäläp, sırıp çığarğa. Bu yullarğa süs cebegez kererlek bulsın. Yan-yaqnı buy cep yünäleşendä sırırğa, yullar ber-bersenä parallel bulsınnar. Yullar awışmasın öçen 7-10 sm ara qaldırıp, aq cep belän paralнlel sızıqlar bilgelärgä mömkin.

13. Tübädä sırğan yullarnıñ härbersenä süs cep kertergä. İñ elek alğı (ozın) duğa sıman yullarğa käkre, qalın, zur küzle enä belän şpağatnı tügäräkneñ çitennän üzägenä qädär kiterep citkerergä häm eçlekne tişep çığarırğa kiräk. Annan soñ süs cepne kisep alırğa, kiskän cirdä ul cepneñ oçı kürenep tormasın öçen, cep kergän yulnıñ tuqımasın äz genä tartıp, cep oçın eçkä kertep cibärergä.а Şunnan soñ enä belän süs cepne bülekneñ berençe yulı yanınaа Ч ikençe yulğa kertergä. Berençe bülekkä kertep betergäç, barlıq qalğan büleklärgä dä şulay uq süs cep kertep beterergä.

14. Süs cepne yan-yaqtağı büleklärgä qırıydan cöygä taba uzdırırğa. İñ soñınnan yan-yaq buyınça ülçäm süs cebe uzdırıla.а Süs cebe qalın bulsa, tübätäy formasın yuğaltmıy, matur tora. Cep yomşaq ikän, tübätäy yomarlana.

15.аа Yan-yaqnı buy cep yünäleşendäа totaştırıp tegärgä.

16.ааа Tübä äylänäsendä häm yan-yaqta cöy urının bilgelärgä. Bieklege tigez bulsınа oçen, tübätäy qırıyınıñ uñ yağında, astan öskä taba 8-8,5 sm qaldırıp, aqbur belän sızıp çığarğa häm küklärgä. Şuşı cep tübä belän qırıynı totaştırırğa yärdäm itäçäk.

17.ааа Tübä belän yan-yaqnı tigez 4 öleşkä bülep, totaştıru noqtalarınа bilgelärgä hämаа bu noqtalarnıа ber-bersenä turı kiterep,а äläkterep quyarğa (räsem 16, 17).

18. Tübätäyneñ 8 sm bulğan bieklegen, bilgelägän yuldan çıqmıyçaа ğına, yan-yağın tübä öleşe belän totaştırıp kükläp çığarğa.а Här öleştäge dürt noqta ber-bersenä täñgäl kilergä tieş. Biнyeklegen bilgelägän sızıq buyınça tegep çığarğa.

19. Eçlekneñ artıp qalğan öleşen tübä yağına bökläp, cöyne tübä yağına yabıştırıp tegärgä.

20. Tübätäyne uñ yağına äyländeregez. Eçenä beraz su börkep, qalıpqa utırtığız häm cılıraq urınğa kipterergä quyığız.

Küñel cılığıznı, böten tırışlığığıznıа quyıp çikkän bu tübätäy küñelegezgä xuş kiler häm yaqınnarığızğa da oşar dip uylıybız.

1 - täqwa Ч dingä bik birelgän keşe

2 - captlap Ч Üzbäkstanda yäşäwçe qäbilä

F.G. Ğabdullina . "Üzebez çigäbez , Qazan, "Tarix" 2003

Сайт создан в системе uCoz