Tübätäy

Tübätäy islam dinen totuçı törki telle xalıqlarda irlärneñ töp baş kieme bulıp sanala. Tatarlarda tübätäylärneñ ike töre bilgele: yarımşar formasındağı taqıya häm kisek qonus formasındağı käläpüş.

Ayırım cöysıman yalğawlardan tegelgän taqıya borınğıraq törgä kerä. Ul, ğälimnär fikerençä, borınğı suğışçılarnıñ şlem astınnan kiep yöri torğan baş kiemennän üzgärgän bulsa kiräk.

XIX ğasır urtasınnan alıp bügenge köngä qädär yassı formalı käläpüş-tübätäylär kübräk qullanıla. İke tör tübätäy bar: bernindi çigeşsez häm yefäk ceplär, altın, kömeş känitil, soñraq ence häm säylän belän çigelgännäre. Zäwıq belän çigelgän käläpüşlär bigräk tä matur kürenälär.

XIX ğasır başında çigelgän tübätäylärneñ öslekläre dulqınsıman çäçäkle kompozitsiä häm geometrik motivlar belän bizälgän bulğan.

Waqıt uzu belän tübätäy bizäkläre dä üzgärä. XIX ğasırnıñ ikençe yartısında tübätäylärneñ tübäsendäge üzäk çäçäk äylänäsendä tügäräk buylap urnaşqan ürnäge öç yäisä dürt zur çäçäk bäylämnäre bulğan bizäklär belän alıştırıla.

XIX ğasır axırı — XX ğasır başlarına inde zur çäçäk bäylämnäre urınına keçkenä, ğädi, ayırım-ayırım urnaşqan buqetlar qullanıla başlıy. Monıñ belän tübätäylärneñ maturlığı, qıymmäte tübänäyä. Şuşındıy ğädi ısul belän çigelgän käläpüşlär bezneñ zamanda da kiñ qullanıla.

Tübätäy tegü häm çigü

Kiräkle äyberlär: qara yäşel h. b. töstäge xätfä, eçlegenä sitsı yäki satin, 15m çaması ozınlıqta süs cebe (şpağat), aq häm xätfä tösendäge kätük cebe, säylän öçen näzek, ğädäti häm zur küzle yuan (başı käkre bulğan qamıt enäse) enälär, säylän börtekläre (uqa, känitil), kierge, qopirovqa qäğäze, süs cebe (bulmağanda, kinder qapçıqnı sütep, ker sabını belän ışqıp, böterep, cep äzerlärgä mömkin).

Eşneñ tärtibe

1. Yzegezgä kiräkle ölge yasaw.

2. Xätfädän tübätäy öleşlären kisü.

3. Eçlegen kisü.

4. Tübätäyneñ çiten häm tübäsen çigü.

5. Öleşlären tegü häm sıru.

6. Tübätäyne tegep beterü.

Ölge yasaw

Bilgele bulğança, tübätäy ike öleştän yassı tübädän häm qatı çittän tora. Mañğay çite qıyıqlap kiselä. Tübätäyneñ çit öslege ozınlığı baş ülçämenä cöy öçen 2 sm quşudan kilep çığa.

Tübätäy bieklege 8—9 sm häm aña tağın 1,5—2 sm östämä quşqaç, ul 10—11 sm bula. Dimäk, 58 nçe ülçämle tübätäyneñ ozınlığı 60 sm, kiñlege 10—11 sm bula. Äzer tübätäy isä 8—9 sm dan da biegräk bulmasqa tieş.

Öleşlärne kisü

Tegü öçen zapas belän äzerlängän ölgene xätfä östendä qıyıqqa kisegez. Beryülı berniçä (unğa yaqın) tübätäy kisärgä bula. Anıñ eçlege dä şulay uq qıyıqqa kiselä, läkin ul tışlıqqa qarata 1 sm ğa ozınraq häm biegräk bulırğa tieş.

Dimäk, 58 nçe ülçämle tübätäyneñ eçlege 61 sm ozınlıqta, 10—12 sm bieklektä bula. Tübäsenä äylänä ozınlığı baş ülçämenä turı kilgän, diametrı 19 sm (radiusı 9,5 sm) bulğan tügäräk turı kilä. Qatı qäğäzdän ölge äzerläp, anıñ tübäsen häm eçlegen kisegez.

Tübätäy çigü

Çigelmägän käläpüşlär dä xalıq arasında kiñ qullanılışta yöri. Şulay da altın, kömeş känitil, ence yäki säylän belän bizälgännäre elek-elektän ük populyar. Qayberläreneñ tübä urtasına çuq taqqannar.

Çigü eşenä öleşlärne kiskäç, yağni sırğançığa qädär totınırğa kiräk. Çigü tärtibe qalfaqlardağı kebek ük bara. Bizäklär öçen törle töstäge säy län börtekläre qullanırğa mömkin.

Çigüneñ maturlığı, pöxtälektän tış, sezneñ zäwığığızdan, töslär saylıy belüegezdän tora. Bizäkne artıq çuar itärgä tırışmağız. Altın känitilgä oxşatıp sarı tösle genä bizäk yasasağız da matur bulır.

Bizäk töşerü öçen tübätäy öleşlären kiergegä tarttırılğan zurlıqtağı aq sitsığa tegegez. Öleşlärneñ sul yağına qopirovqa qäğäze arqılı üzegez saylağan yäisä icat itkän bizäkne töşeregez. Bizäkne aq cep belän xätfä öslegendä tipçep çığığız .

Tegü häm sıru tärtibe

Tübätäylärneñ cirlege quldan tegelgän waq atlamnardan tora. Tübätäy formasına qatılıq birü öçen, atlamnar arasına süs cepläre ütkärelä.

Tegüne tübätäy çiteneñ asqı öleşennän başlağız. Tübätäy çite bärxet häm sitsı (eçlek) tasmalarınıñ, uñ yaqların bergä salıp, başta asqı öleşen sul yaqtan tegegez. Annan soñ tasmalarnı uñ yaqqa äyländerep, eçlek kürenep tormaslıq itep, xätfäne 1—2 mm eçlek yağına kertep tegep çığığız.

Şul cöydän 3 mm östäräk tağın ber atlam yasağız. Barlıqqa kilgän yul buylap, tübätäyneñ asqı qırıyı qatı torsın öçen, süs cebe (şpağat) kertegez. Menä mañğay öste äzer.

Astan tübätäyneñ bieklegen 8—9 sm itep ülçäp, çiteneñ tübä belän totaşqan urının aq cep belän tipçep çığığız. Asqı häm öske cöylär arasındağı urınnı da süs cebe sıyarlıq kiñlektä, awış sızıqlar yasap, tipçep çığarğa kiräk . Süs cebe qalınraq bulğan sayın äybäträk, çönki tübätäy formasın saqlıy, matur tora. Cep yomşaq bulsa, ul yomarlana torğan bula. Cep astan öskä taba ütkärelä. Saplanğan qamıt enäsen atlatıp tegelgän yul buylap yuğarığı arqılı cep kertelgän yulğa qädär citkeregez, eçlekne tişep, enäne tışqa çığarığız häm cepne kisegez. Şulay itep tübätäy çiten tulısınça eşkärtep çığığız. Kiselgän ceplärneñ oçları kürenmäsen öçen, tuqımanı ciñelçä genä tartıp, alarnı eçkä kertkäläp cibäregez. Tasma äzer bulğaç, eçlegeneñ artıp qalğan ciren bökläp, anıñ ike başın ber-bersenä yalğap tegegez.

Soñğı atlamnarnı bergä quşıp tekkäç, yalğaw cöye kürenmäs.

Xäzer tübätäyneñ tübäsen sıru eşenä kereşäbez. Bärxetkä ölge töşerü qıyın bulğanğa kürä, anı eçlekkä yasıybız. Monıñ öçen tübä eçlegen altığa bökläp, aqbur yäki sabın kisäge belän sızıqlar sızığız. Ul sızıqlar tübätäy tübäsen altı tigez öleşkä bülä. Sızıqlar duğasıman bulırğa tieş. Alarnı quldan yä bulmasa qatı qäğäzgä töşerelgän ölgedän dä sızıp çığarğa mömkin. Ölgeneñ oçlı başın tügäräkneñ üzägenä qaratıp, turı yağın sızıqlarğa quyıp, altı duğasıman sızıq yasağız.

Xäzer eçlekne bärxetneñ sul yağı belän totaştırıp, äylänäsen tipçep çığığız. Eçlek östendäge sızıqlarnı, süs cebe sıyarlıq itep, bärxet tösendäge cep belän sırığız. Cepne ütkärü öçen saqlanğan enäne tübäneñ çitennän duğasıman yullar buylap anıñ üzägenä qädär citkeregez. Eçlekne tişep, enäne tışqa çığarığız, süs ceben kisegez häm, tuqımanı ğına tartıp, cepneñ oçın eçkä yäşeregez. Barlıqqa kilgän poçmaqlarnı da şulay uq sırıp, härber yul arqılı cep ütkäregez.

Tübätäy öleşlären tegü

Tübätäy tigez, matur bulıp çıqsın öçen, iñ elek tübä äylänäsen häm çit tasmasın dürt tigez öleşkä bülegez. Bilgelängän noqtalarnı turı kiterep, öleşlärne eläkterep quyığız. Elek tipçep çıqqan yullar buylap öleşlärne sul yaqtan tegep totaştırığız. Çitneñ eçke yağında artıp qalğan eçlegen tübä yağına bökläp tegegez. Tübäsen küklägändä qırıylarnı pöxtäläp tekmäsäñ, tübätäy qıyıq bulırğa mömkin.

Axırda, äzer bulğan tübätäyne uñ yağına äyländerep, beraz su börkep, qatırğıdan yasalğan qalıpqa kiderep kipterergä quyığız.

Nurziä Sergeyewä. "Tatarsqaya wışivqa", Qazan, "Mağärif", 2005 yıl

РЎР°Р№С‚ СЃРѕР·РґР°РЅ РІ СЃРёСЃС‚РµРјРµ uCoz