Tübätäy kiär idem...

Bulğan bit şundıy zamanalar: bezneñ tatar ir-atların tübätäysez küz aldına da kiterä almağannar. Möselman ğädäte buyınça çäçläre qırdırıp alınğan baş tübäsenä bersüzsez bärxet yäisä welwet tübätäy menep «qunaqlağan». Xätta bürek, eşläpä işe baş kiemnäre kigän çaqta da tübätäy salınmağan, eçke baş kieme bulıp qalğan. Awıllardağı tatar apaları yawlıq östennän dä irlär tübätäye kigännär. Tübätäylärneñ ike töre bar: Qazan artında alarnı käläpüş häm taqıya dip atıylar. Forması, tegelü räweşe, qaysı zamannıqı buluı belän ayırılıp tora alar.

Taqıya — ğädäti bäyläm başlıqlarğa oxşatıp, yarım sfera räweşendä dürt ölgedän tegelä. Anıñ kilep çığışı turında törle fikerlär bar. Beräwlär anı urta ğasırlar suğışçısınıñ oçlım (şlem) astınnan kielgän baş kiemennän kilep çıqqan dip sanıy. «Tübätäy» süze üze dä «tübä», yağni baş tübäsenä kielüçe äyber mäğnäsen añlatıp tora labasa. «Taqıya» isä çäçäklärdän ürelgän tac bularaq bilgele. Käläş birnäsenä dä külmäk, ayaqçu kebek äyberlär belän bergä, taqıya da kergän. Yäş keşene niqaxı belän qotlağanda: «Taqıyañ qotlı bulsın»,— digännär.

Taqıya — irlär tübätäye genä tügel, qızlarnıñ baş kieme dä. Anı 8-12 yäşlek qızlar kiep yörgän. Citkän qızlar, kiäwgä çığuçılar tübätäyne qalfaqqa alıştırğannar. Dimäk, baş kiemen alıştıru äle ul yäş üzençälegen dä, keşeneñ cämğiättäge urının da bilgelägän. Tuğandaş törki xalıqlarnıñ qülturasına küz salsaq, alarda da yäş qızlarnıñ taqıya kigänen açıqlarbız. Mäsälän, törekmän qızları şundıy taqıyaların maxsus oçlım — kömeş köpbä belän bizägännär. Anıñ köpşäsenä yabalaq qawrıyları utırtıp quyğannar. Qawrıy bulmasa, ul inde yäräşelgän qız digän süz. Tübätäyneñ köpbädän tübän öleşenä kömeş täñkälär tezelgän.

Tübätäyneñ ikençe töre — käläpüş — qullanılışqa soñraq, XIX ğasırnıñ 60 nçı yıllarında ğına kilep kerä. Anıñ forması da taqıyadan üzgäräk: yassı tügäräk tübäle häm qatı qırıylı ul. Käläpüş borınğıraq zamanda kielmägängä kürä, ğälimnär anı töreklär kiä torğan fästän kilep çıqmadımı ikän, dip uylıy. «Käläpüş» süze isä tacik telennän alınğan: «källä» — baş, «puşidan» — qaplaw, kiyü mäğnäsendä. XIX ğasır axırında käläpüşlär bötenläy ük tübätäylärne qısrıqlap çığara häm tatarlarnıñ töp baş kiemenä äwerelep kitä. Tatar eşmäkärläre häm zıyalıları anı ayıruça yaratıp kiä. XX ğasır başında alınğan iske fotoräsemnärdä bez eş qına zıyalı-zatlı tatar irlären qara qazaqıyn häm ğädi qara käläpüşlärdän küräbez. Bu baş kieme bügenge köndä dä yäşäp kilä. Käläpüş citeşterep satuçılar alarğa üz yañalıqların, östämä bizäklären quşa.

Tübätäy tatarlarda ğına tügel, başqa törki xalıqlarda, mäsälän, Urta Aziä xalıqlarında da iñ kiñ taralğan baş kiemnärennän sanala. İsemnäre dä şundıy uq: taqıya, täxyä, tübätäy, käläpüş. Şulay itep, tübätäy bezne borınğı tarix belän, barlıq törki xalıqlarnıñ berböten bulıp, ber ük baş kiemnäre kigän çaqları belän bäyläp tora.

Tübätäylär kübesençä bärxet häm welwettan, zatlıraqları parçadan tegelgän. Anıñ öçen yäşel, zäñgär, şämäxä, qızıl töslärneñ iñ quyı tösmerläre faydalanılğan. Köndälek tübätäylär ğädi bulğan, alarnı çigep tormağannar. Çigülelären,bizäklelären kübräk yäşlär kigän. Altın häm kömeş ceplär, yefäk, uqa, säylän belän çigelgän tübätäygä yäş yegetlärneñ küze niçek qızmasın, di? Bizäkläre, waqıtına qarap, üzgärep torsa da, alar nigezdä üsemlek-çäçäk dönyasın taswirlağan. İñ eş oçrağan bizäk — üzäktä çäçäk bäyläme, tälgäşläre, çit-çitendä bordyur tasması. Elekke zamanda här etnik törkemdä, här xalıqta tübätäyneñ üz forması, töse, bizäge bulğan. Dimäk, ul anı kigän keşeneñ çığışın da açıq kürsätep torğan. Xäzerge waqıtta tübätäy — menä digän büläk tä, bezne borınğı tarixıbız, bay traditsiälärebez belän bäyläp toruçı üzençälekle simwol da.

Dilärä SÖLÄYMANOWA

Röstäm MÖXÄMMÄTCANOV fotoları

"Yalqın" jurnalınnan

Сайт создан в системе uCoz