Zaman belän kiem yänäşä...

Bügenge zaman modası kübesençä Könbatıştan kilä. London, Parij, Rimdağı moda kürgäzmäläre här sezonğa bezneñ zäwığıbıznı bilgeli. Rossiädä XIX ğasırda yäşägän yuğarı qatlaw xatın-qızlarınıñ fransuz eşläpäläre häm külmäklärenä niçek mökibbän buluın iskä töşerik!

XX ğasır başlarında tatar cämğıyate dä Awropa modası belän qızıqsına başlıy. Şul uq waqıtta promışlennost' zur üseş ala, yaña zawod häm fabriklar küp itep törle-törle produqsiä citeşterä. Tatar yortlarında da fabrik tuqımaları, kiem-salım, könküreş kiräk-yaraqları barlıqqa kilä. Bigräk tä şähär keşeläreneñ yortına yañalıqlar tizräk ütep kerä. Alar yaña yort cihazları, közgelär satıp ala, ul zamandağı öy eçläre xäzergelärennän ällä ni ayırılıp ta tormağandır.

Awropa modası tatar milli kiemenä nindi üzgäreşlär kertä soñ? Ğasırlar buyı yäşägän tuniqa sıman ölgelär dä zamança üzgäreş kiçerä. Külmäklärne bil öleşendä taraytıp, itäkkä taba kiñäytebräk tegälär. Yubqalar da şundıy fasonda bula. Külmäkneñ kükräk öleşendä uyım yasalmıy, qoqetqa modağa kerä. Qamzullar da traditsion tösmeren yuğalta, bilen nıq qısıp, qısqa itep, jiletqa oxşatıp tegälär alarnı. Şarowarlar häm awır xäsitälär, izü häm kükräkçälär dä modadan çığa. Modada modern yünäleşe, yağni zamança häm aqtuäl tösmer östenlek ala. Andıy kiem ğädilege häm näfislege belän ayırılıp tora. Artıq börmälär häm balitäklärdän azat, billäp tegelgän külmäklär, ğädi genä qofta häm yubqalar. Alar yanına qamzul, izü häm başqa östämä bizänü äyberläre inde kiräk bulmağan. Aldınğı qaraşlı, demoqratik cämğiät qızları änä şundıy zamança stildä kiengän.

Ul çaqta mäğrifätçelek häm anı üsterü problemı kön üzägenä quyılğan. Dini mäktäpne reformalaw, dönya qülturası ürnäklärenä yaqınayu öçen köräşüçe cäditçelek xäräkäte cäyelep kitkän. İnde XIX ğasır axırında uq Qazan ğuberniäse şähärlärendä yaña ısulda uqıtuçı mäktäplär päyda bula. Qorän uqu, ğäräp tele öyränü kebek traditsion fännärdän tış, alarda matematiqa, geoğrafiä, tarix uqıtıla başlıy. Xäzer genä ğädäti toyıla alar, ul çağında bu fännär iskitkeç yañalıq sanalğan. Cämğiättä dä üzgäreşlär küzätelgän — xatın-qız «dönyağa çığa» başlağan: berençe xatın-qız adwoqatlar, aqtrisalar, rässamnar barlıqqa kilgän.

Ämma, aña qarap, keşelär üzläreneñ çığışın onıtmağan äle. Milli qültura da üsüen däwam itkän, traditsion qostyum elementları da ezsez yuğalıp qalmağan. Mäsälän, keçkenä deqoratıyv çäç qaptırğıçı räweşen alğan qalfaqlarnı qızlar yaratıp kigän. Öydän çıqqanda, qalfaq östennän şäl yapqannar. Çäçlärneñ sixri köçenä inanu yuğalmağan, dimäk, alarnı yäşerep yörtü zarur sanalğan. Çulpılarnı da XX ğasırnıñ 30 nçı yıllarına qädär tağıp yörgännär.

Bizänü äyberläreneñ kübese, qullanıştan çığıp, bik ozaqqa sandıq töplärenä yäşerelgän. Xäsitä, yaqa çılbırı, izü, awır alqalar — änä şundıylardan. Awropa modası yaña bizänü äyberläre — xäzergeçä äytsäk, bijuteriä — pıyala häm arzanlı taştan muyınsa, ğädi alqa häm beläzek, broşqa işe äyberlär täqdim itkän.

Küp qızlar zamança ayaq kiemnärenä küçsälär dä, ükçäle häm oçlı başlı kün çiteklär, bärxet tuflilär äle dä modadan töşmägän. Yomşaq tabanlı çiteklärne kübräk ölkän yäştäge xatın-qızlar kigän.

Çigü, appliqatsiä, altın ceple deqoratıyv bizäklär populyarlığın yuğalta barğan.

İr-atlar kieme dä awropalaşqan. Bügenge kön eşlekle keşese öçen traditsion sanalğan çalbar, jilet, pinjäk häm ğalstuq XX ğasır başı tatar burjuaziäse tirälegendä ük üzeneñ layıqlı urının tapqan. Awropaça kiengän zatlı tatar baylarınıñ — zawod-fabrik xucalarınıñ, säwdägärlärneñ, zıyalı keşelärneñ bügengäçä saqlanıp qalğan qayber istälekle fotosürätläre dä änä şul turıda söyli. İrlär kiemendä ozın qara qazaqıyn haman da populyar bulıp qala. Billäp tegelgän, utırtma yaqalı ozın tışqı kiem ul. Tübätäy dä üzeneñ ähämiäten yuğaltmıy. Ul, maxsus ber simwol, etnik bilge bularaq, tatar keşeseneñ milli üzençälegen bilgeli. Anı kigän keşe, äyterseñ lä, yıraqtan uq: «Min — tatar!» — dip qıçqırıp tora.

Qostyumda sotsiäl, etnik üzençäleklär, yäş ayırması kürenmi. Cämğiätneñ demoqratiäläşüe, anda Awropa idealları ütep kerü kiemdä dä çağılış taba. Kiem dä demoqratik tösmer ala, ğädiläşä, uñaylılana. Proğressiv küreneşme soñ bu? Älbättä, şulay. Ämma älege küreneş milli, traditsion sänğätneñ yuğaluına da kiterä. Hönärçelär, yüwelirlar, çigüçelärneñ eşenä ixtıyac kimi.

Xalıq sänğäteneñ iskitkeç ürnäkläre distä yıllar buyı, etnoğraflar öyränä başlağançı, sandıq töplärendä yata. Şähärdä inde bigräk tä xalıqçan äyberlär onıtıla, çönki almaşqa başqa törle qızıqlı yañalıqlar päyda bulıp tora.

Bügenge xäl dä änä şundıyraq. Telewizor ekrannarı, moda jurnalları häm internet aşa ağılıp torğan Könbatış häm Amerikä qülturası bezdä dä üz qağidälären kertä. Niçek kienergä, närsä tıñlarğa, närsä qararğa öyrätä. Könbatışqa oxşarğa tırışıp, bez üzebezneñ borınğı tarixlı, meñnärçä yıllar yäşägän qülturabıznı onıtabız. Yuqsa, küpqırlı häm iskitkeç qıymmätle tatar qülturasın barlıqqa kiterüdä niçämä-niçä ğasırlar buyı küpme buınnar, küpme qabatlanmas talantlar üz köçen quyğan bit. Bu xaqta onıtırğa xaqıbız yuq.

Dilärä SÖLÄYMANOWA

Röstäm MÖXÄMMÄTCANOV fotoları

"Yalqın" jurnalınnan, august 2002 yıl

Сайт создан в системе uCoz