Uqalı qalfaq

F.G. Ğabdullina

Xalıq anı elek-elektän teldä tibrätkän, cırlarına kertkän:

Qalfaq - törki xalıqlar könküreşendä kiñ taralğan baş kieme. XVIII-XIX ğasırlarda лmañğaylıq╗ räweşen alğan qalнfaqnıñ yul başı bolğar çorında,а annan da elegräk yıllarda qullanılğanа ğädi häm yomşaq baş kiemnärenä barıp totaşa.

Borınğıdan kilgän bizäk-tösmerlärne qalfaqnıñ tübänge, qatı öleşe nığraq saqlağan. Mondağı näqış-çigeşläp üsemleklär dönyasın sürätläw belän berrättän, xäreflär häm süzlär yazılışın xäterlätä. Elegräk bu bizäklär urınına törle teläknamälär,а xatın-qıznı küz tiyü işe närsälärdän, yaman köçlärdän saqlawçı doğalar, tılsımlı süzlär yazılğan bulsa kiräk. Xalıqа telendä лmañğayğa yazılğan╗ digän täğbir dä, möğayın, näq menä şuña işarälider.

Törle töstäge bärxetkä altın häm kömeş ceplär çigep yasalğanа qalfaq XIX ğasır urtalarındaа bizänü äyberenä äwerelä başlıy, xatın-qıznıñ başqa tördäge baş kiemnäre arasında näq menä şul sıyfat ta östenlekа itä.

Qalfaq cıynaqlana, qämilläşä,а kürkämräk bula bara. Anıñ kileş-kilbäte, uqalap çigelgän bizäk-gölläre qalfaq iäseneñ küñel ruxın, eçke kiçereşlären,а xis-toyğıların çağıldıra.а Bärxet östenä yatqan çigeşlärgäа iğtibar itsäk, anda kübesençä çäçäk bäylämnären, ay-yoldız balqışların, urman qoşların, ülän yafraqların, üsemlek sabaqların kürerbez. Bolar barısı da tabiğätneñ yäşäw sulışın, yäşäw köçen zurlıy.а Alarda tormışnıñ ğädi häm böyek fälsäfäse - tuu-yañaru, çäçäk atu, sarğayu häm şiñü, yaña üsentelär, yaña börelär qalqıp çığu kebek mäğnälär sürätlänä.

Şunısı iğtibarğa layıq: qalfaqta töp qıymmät tuqımanıñа yäki ceplärneñ ni däräcädä qıybatlı buluıñda tügel, ä bälki bizäk-sürätlärgäааа ааsalınğan mäğnäneñ, xis-toyğılarnıñ yünäleşendä häm üzençälegendä.

Äytik, tönge kük yözen xäterlätkän bärxetkä çigep yasalğanа yarımtügäräk ay, balqıp, cemeldäpа torğan yoldızlar, tönneñ serle häm sixri maturlığın söyli, yäşlek xislären, yäşlek xatirälären çağıldıra.

Şulay itep qalfaq, könküreştä qullanılğan baş kiemeа buludan bigräk, zatlılıq, näfislek, xätta küpmeder däräcädä köyäzlek bilgese bulıp äwerelä.

Ğomumän, qalfaq baş kieme bularaq ta, bizänü äybere bularaq ta, tatar xatın-qızlarınıñ ruxi maturlığın, küñel baylığın,а tegü-çigü eşenä ostalığın, dönyanı tanıp-belüdä neçkä sizgerlegen,а zäwığın çağıldırğan sänğät cäwhäre ul.

Elek-elektän şundıy baş kiemnären altın qullı ostalarıbızа bäyrämnärgä; uñğan kilennärebezа böten küñel cılısın, mäxäbbäten birep, yaratqan kiäwlärenäа Ч tuyğa äzerlägännär. Bu matur ğoref-ğädätlärebez äylänep qaytır, näfis hönärçelek traditsiälärebezа könnän-kön yañara barırа dip ışanıp qalabız.

Qalfaq çigü häm tegü öçen kiräk bulğan materiallar, eş qoralları häm caylanmalar

Ч Yz yözeñä turı kilgän bärxet (xätfä).

Ча Säylän, ence, steklyärus,а qaнnitel, rubsı (kisentelär).

Ч Eçlekkä satin, sitsı yäisä sarja. ЧBizäk töşerergä aq tuqıma kisäge.

ЧBizäk töşerü öçen ütä kürenmäleа qäğäz (kälqa). ЧBizäkne aq tuqımağa töşerü öçen küçermä qäğäz (qopirovqa).

Ча Ölge yasaw öçen qarton. ЧTegü häm çigü enäläre:

1) tegü enäse ╣3,

2)а zur küzle enä yäki tübäsennän saplıy torğan yapon enäse,

3) säylänа enäse.

Чааа Qara hämа aqаа töstäge armirlanğanа yäki LL, LX marqalı lawнsan cep.

Чааа Kierge 22-25 sm diametrlı.

Чааа Kiergegä tarttıru öçen nıqlıа tuqıma, 35x35 yäki 40x40 sm.2

Чааа Çuqmarbaşlı enälär.

Чааа Uymaq.

Чааа Qayçı, qäğäz, qarandaş, liнneyqa.

Чааа Sabın yäki tegüçe aqburı.

Чааа Balawızа yäki laq.

Чааа İñe 5 sm lı, ozınlığı qalfaqnıñа mañğay turınnan ütkän razmerına Ч 40 sm ğa tigez bulğanа qorsaj lenta.

Qalfaq çigü häm tegü texnoloğiäse

1. Ölge yasaw.

Tutaşlar qalfağınıñ ülçämnäre küp tördä bula: başнlıq sıman tulısınça başqa kiep, yanğa bökläp quya torğannarınnanа başlap, qulğa ğına kiärlekа (biäläy kebek) keçkenäsenä qädär (arttağı räsemnärne qarağız) . Bu kitapta böten ülçämnärgä dä xas bulğan ölge sxemı birelä. Telägegezgä qarap, sez anıñ ülçämnärenа zurayta häm keçeräytä alasız.

Qalfaqnıñ sızımdağı öleşläre:

a Ч alğı öleşe, öske yağı,

b Ч artqı öleşe,

v Ч tegü öleşe,

g Ч mañğay öleşe, turıpoçmaqlıqа formasında,

d Ч eçkä bögü öleşe.

2.а Bärxet kisü.

Şuşı yasağan ölgene üzegezneñа tösegezgä turı kilgän bärxetkä quyıp sabın yäki aqbur belän bilgelägez häm bärxet kisegez.

İskärmä: qalfaqnı ayırım öleşlärdän dä tegärgä mömkin.

3. Aqbur yärdämendä bilgelägän sızıqlar buyınça aq cep belän turı atlamnar yasap çığığız. Alay eşlämäsäñ, aqbur eze betäçäk.

4.аа Qalfaqnıñ alğıааа häm mañğay öleşenä bizäk töşerü.

İnde bizäkne saylap kälqağa töşergänsezder dip uylıym. Şul bizäkne qopirovqa arqılı aq tuqımağaа töşeregez. Ul aq tuqımanı qalнfaqnıñ ( a häm g) alğı häm mañğay öleşenä bärxetneñ sul yağına tegep quyığız. Annan soñ aq cep qullanıp, özek-özek sızıqlar belän bizäkne bärxetneñ uñ yağına çığarığız.

5.а Bizäkа çigü.

Bizäkne säylän belän çigü öçen, alda añlatqança, bärxetne kiergegä nıq itep tarttırırğa häm çuqmarbaşlıа enälär belän tuqımağa berketergä kiräk. Härber säylänne ayırım-ayırım berketep utırtunıñ kiräge yuq. Säylän enäse belän säylänne aq cepkä cıyarğa da, änäneа çigä başlağan urınnan bärxetнneñ sul yağına çığarırğa (säylän tezmäse bärxet östendä qala). Sul yaqta çigüçe (╣3) enädäge bärxet tösendäge cep belän säylän enäse töşergän cep oçın bäyläp quyarğa, töyen kilep bärxetkä terälgänçe aq cepne öskä tartırğa kiräk. Şuşı tezmädäge härber säylän berketelergäа tieş. Sul qul belän bik ozın bulmağan säylän ceben tarttırıp, imän barmaqnıñ tırnağı belän säylänne tığızlap, cepneñ töyerleа oçına taba etep quyasıñ häm här säylänne bärxetkä berketäseñ.

Monıñ öçen çigü enäse berençeа häm ikençe börteklär arasınnanа öske yaqqa häm, säylän cebe belän bizäk töşergän ceplärne berketep, asqı yaqqa çığarıla. Şul räweşle härber säylänne tigezläp,а ber-bersenä tığız itep urnaştırıp,ааа berketep çığarğa kiräk.

6.а Ägär qalfağığız tağı da maturraq bulsın disägez, qabartıp çigü ısulların qullanığız.

7.а Qalfaqnı tegü.

Bärxetneñ uñ yağın eçtä qaldırıp,а urtalay bökläp, qırdan 1 sm qaldırıp, artın (b) tegäbez. Annan soñ, 24 nçe räsemdä kürsätelgänçä, bärxetne 10 sm ğa borıp quyıp, östennän 1 sm qaldırıp tegäbez.

8.а A häm V noqtaların (räs. 25) totaştırıp, bärxetneñ uñ yağın eçtä qaldırıp bökläp, böten äylänä buyınça aq cep belän tipçepа çığabız.

9.а Qalfaqnıñ mañğay öleşe matur torsın öçen qorsaj lentanıа qalfaqnıñ çitenä berketäbez. Qorsaj lentanı eçtä qaldırıp, qalın cep belän tarttırıp çıнğabız (räs. 26).

10.а Eçlek bärxet ölgese belän kiselä, bieklege 30 sm tügel, ä 3 sm ğa kimräk kiselä häm uñ yağı eçkä quyıla, bärxetne niçek tektekа Ч şul uq ısullar qabatlana.

11.ааа Eçlekneаааа uñаааа yağına äyländerep, qalfaqnıñ bärxet öleşenä kideräbez häm 1 sm ğa bökläp astan enä belän tegäbez. Uñ yağına äyländeräbez. Başta yaxşı torırlıq itep, çäç tösendäge reнzinqa (tügäräk rezinqa yaxşıraq) tegärgä kiräk.

Qalfaq äzer. Quanıp kiärgä yazsın!

Qalfaqnıñ törläre bik küp. Bu kitapta ğına da 4-5 töre birelgän. Qalfaq Ч bizänü äybere bularaq, kübräk yawlıqsız kielä. Şul uq waqıtta tübätäy formasındağı qalfaqlar da bik kiñ qullanıla. Alar tübätäy kebek kiselälär häm tegelälär. Alarnıñ uñay yaqları bik küp: başnı cılı totalar, çäçne taratmıylar, namaz uqığanda ielgändä Ч säcdä waqıtında Ч baştan töşmilär.

Şuña küräder inde alarnı ölkän yäştäge xatın-qızlarıbızа yaratalar, aq şäl yäisä yefäk yawlıq astınnan kiälär. Alarnı qalfaq-tübätäy dip atıylar. Alarnıñ mañğay turısın häm tübäseneñ alğı öleşen çigälär.

F.G. Ğabdullina . "Üzebez çigäbez , Qazan, "Tarix" 2003

Сайт создан в системе uCoz