Ornament - ul elementlar çiratlaşu, qabatlanudan torğan bizäk. Kazan tatarlarınıñ deqoratıyv-ğämäli sänğätendä çäçäkle üsemlek ornamentı möhim urın alıp tora. Bay üsemlek dönyası ostalarıbıznı icatlarında härwaqıt ruxlandırğan. Çäçäkle üsemleklär xalqıbız sänğäteneñ här törendä dä kiñ taralğan diärlek häm çäçäk motivlarınıñ küptörlelege qayçaq ğäcäpkä qaldıra.
Bizäklärdä borınğı könçığış dala üsemlege (lalä, pälmetta, pälmetta sıman, lotos sıman, tuqranbaş) belän berrättän, soñraq kilep çıqqan baqça häm qır çäçäkläre dä urnaştırıla. Bu küptörle çäçäk dönyasında, realistik motivlar belän bergä, fantastik çäçäklär dä zur urın bili.
Çığışı yağınnan çäçäkle üsemleklär öç zur törkemgä bülenä: dala, bolın (öleşçä urman) häm kübesençä şähär ostalarınıñ icatında qullanıla torğan baqça üsemlekläre.
Dala motivlarınnan: lalä, zäñgär çäçäk, mäk, qänäfer, cildäk zur urın alıp tora.
Bolın motivlarınnan - aq çäçäk, qıñğıraw, kükçäçäk, gölcimeş çäçäkläre eş oçrıy.
Baqça çäçäklärennän iñ kiñ taralğanı - däliä, qaşqarıy, altın çäçäk, çalma çäçäk, ala miläwşä, gölçäçäk. Närkäs, iris çäçäkläre sirägräk oçrıy.
Qayber oçraqta arış häm boday başaqlarınıñ räsemen dä kürergä bula.
Qazan tatarları sänğäteneñ böten tarmaqlarında da diärlek tuqranbaş motiwı kiñ qullanıla. Tuqranbaş, başqa çäçäklär belän berläşep, üzenä kürä matur ber kompozitsiä tözi. Rässamnarnıñ bay fantaziäsennän çığıp, anı törle wariantlarda sürätlärgä bula.
Tuqranbaş motiwı çigü ürnäklärendä bik eş oçrıy. Ul çäçäk, yafraq häm sabaq räweşendä yasala.
Ornamentta yışraq häm bigräk tä yaratıp qullanılğan, çınbarlıqqa yaqınraq itep sürätlänä torğanı - lalä çäçäge. Ul, küpçelek çäçäklär kebek, profildän häm açılğan kileş alğı yağınnan sürätlängän. Profildä öç-altı taclı, alda sigez taclığa qädär bulırğa mömkin. Şulay uq çäçäk atqan häm çäçäkkä börelängän qänäfer çäçägeneñ motiwı zur urın alıp torğan.
Tatar ornamentında ber ük çäçäkneñ oçlı, dulqınlı, tügäräklängän taclı itep sürätlängän ğäcäyep küptörle motivların kürergä bula.
Başqa çäçäk formaları arasında lotossıman sürätlär dä bar. Tözeleşe, stil bilgeläre belän bu arxaik çäçäk motivları, üzläreneñ törle wariatsiälärendä, borınğı Altay ornamentları belän bik oxşaş. Şulay uq tatar ornamentında Könçığış qıyarlarınıñ formaların oçratırğa mömkin. Alarnıñ eçenä çäçäk bäylämen yasaw Qazan tatarlarınıñ icatında kiñ taralğan. Bizäklärdä, bigräk tä çigüdä, yafraq motivlarınıñ formaları, tösmerläre küptörle buluı ğäcäpkä qaldıra.
Bik siräk kenä, bigräk tä yüwelir äyberlärdä, bik nıq stilläşterelgän cänlek räsemnäre kürengäli. Elek (bolğarlarda) mondıy cänleklär stile bik eş oçrağan, läkin soñınnan, İslam dine täesirendä, ul bötenläy diärlek yuqqa çıqqan.
Tatar xalıq bizäklärendä, bigräk tä çigeşlärendä iñ populyar bulğan häm alda sanalğan üsemlek elementların üz eçenä alğan çäçäk bäyläme motiwı yäşäw ağaçı (tereklek ğömere, keşe iminlege çığanağı) töşençäsen añlata.
XVII häm XVIII yözlärdä taşlarğa uyıp yasalğan bizäklärdä, XX yözgä qädär çigüdä häm yüwelirlıq eşlärendä üzlärenä çäçäklär yäki yafraqlar urnaştırıp yasalğan spiräl formadağı ritmik bormalar tatar xalqı arasında şulay uq kiñ taralğan bizäklär bulıp sanalğannar. Bu motiv bik borınğı zamannan kilä.
Bizäktä lalä - yañarış çäçäge. Ul yazın berençe bulıp şıtıp çığa, cirne yañarta.
Näqışlarda çağılğan roza çäçäge - maturlıq häm mäxäbbät bilgese. Gölcimeş, miläş -bäxet kiterüçe üsemleklär dip isäplänä, botaqların talisman itep tä qullanalar. Küp taclı bulğanğadır inde, qaşqarıylar ozın ğömer simwolı itep sanalalar.
Altın qawrıy qalfaq bizägeneñ tağın ber üzençälekle töre. Bu kompozitsiäneñ asılı qalfaq öslegendä, baş artına sığılıp töşkän, bögelüçän totaş bizäk tudırudan ğıybarät. Qawrıynıñ üzäk botağı härwaqıt spiräl sıman eçkä bögelep tora. Ul törle yaqqa yünälgän elementlar: çäçäklär, çäçäk böreläre, ikeyäfraq, öçyäfraq, pälmettalar, törle yaqqa borılğan mıyıq üsentelär, bormalana-bormalana üskän häm turaytıp quyılğan yafraqlar, borçaq quzaqları, borçaqlar, çäçäk serkäçläre h.b. belän çigelä.
Bu bizäk qalfaq östeneñ böten qırıyınnan spirälsıman bögelep, beraz oçlayıp, qalfaqnıñ asqı frizınnan üzäkkä borıla.
Qızıl tös belän çigelgän qoşlar yäisä qoş qawrıyı motivları barlıq törki xalıqlarda da çistalıq, yaqtılıq simwolı bulıp qabul itelgän. Aq tös - saflıq, päklek, yaqtılıq bilgese sanala. Kürgänebezçä, çigü cirlegeneñ töse dä nindider mäğnä belderä ikän. Ul bizäkne berböten itep cıyıp, tulılandırıp tora.
F.G. Ğabdullina . "Wışiwayım sami. Biser", Qazan, "Tarix" 2003
©2004-2009, http://luiza-m.narod.ru/
