Tatarstan Respublikınıñ Däwlät muzeye kolleksiäsendäge tatar tübätäyläre

Tatarstan Respublikınıñ Däwlät muzeye cıyılmasında kürenekle urınnı baş kiemnäre alıp tora. Alar arasında yözdän artıq tatar tübätäye dä bar. Zur bulmağan, ämma şaqtıy ähämiätle bu kolleksiädä tatar tübätäyläreneñ barlıq diärlek töp formaları häm törläre, alar öçen kiräkle çimal, tübätäylärne tegü alımnarı häm bizäkläw prinsipları çağılış tapqan.

Muzeynıñ böten cıyılması kebek ük, bu kolleksiä dä yöz yıl däwamında tuplana kilde häm ul küp keşelärneñ töpçenüle xezmäte näticäse bulıp tora.

Berençe tübätäylär biregä 1894 yılda — muzeyğa nigez salınğan waqıtta Qazannıñ mäşhür cıyuçısı Andrey Fedorowıyç Lixäçev (1832-1890) kolleksiäse sostawında kilep kerälär.

Tübätäylärneñ qızıqlı ğına törläre muzey tarafınnan 20-nçe yıllarda: Qazanda oyıştırılğan Könçığış xalıqları Kürgäzmäsennän, Awıl kredit berläşmäse muzeyennan alınğannar. Tatar xalqınıñ matdi mädäniäten öyränü ölkäsendä ozaq eşlägän ğälim N. İ. Worob'yev bu yıllarda muzeyğa baytaq tübätäylär cıyıp tapşıra.

Üzeneñ küpellıq eşçänlege näticälären soñraq ul kitaplarında bastırıp çığardı. (Worob'yev N. İ. Qazan tatarları. — Qazan, 1953 häm «Urta İdel häm Ural buyı tatarları». — Mäskäw, 1967. İkese dä rus telendä). Bu kitaplarnıñ materialları şuşı buqletta faydalanıldı.

30-nçı yıllarda muzey cıyılması bik şäp äyberlär, şul isäptän «Azat xatın» arteleneñ xatın-qız ostaları äzerlägän tübätäylär belän tulılandı.

Annan soñğı yıllarda muzey xezmätkärläre, respubliknıñ törle rayonnarına säyäxätlär oyıştırıp, tatar tübätäyläre kolleksiäsen ğäyät qıymmätle ürnäklär belän bayıttılar.

Etnoğrafik häm tarixi yaqtan qızıqlı häm ähämiätle küp kenä tübätäylär törle waqıtlarda ayırım keşelärdän alınğannar. Şäxsi kolleksiälär eçendä muzeyğa tatar mädäniäteneñ kürenekle eşlekleläre: xalıq şağire Ğabdulla Tuqay, dramaturg Ğafur Qolaxmetov h.b.larnıñ memoriäl tübätäyläre dä kilep kerüen ayırım bilgeläp ütärgä kiräk.

Mäğlüm bulğança, tübätäy islam dinen totuçı törki telle xalıqlarda irlärneñ töp baş kieme bulıp tora. Elekke zamanda ul qazan tatarlarında da, mişärlärdä dä kiñ qullanılışta bulğan. Tübätäyneñ kilep çığışı bilgele tügel, xälbuqi ul, küräseñ, İdel häm Ural buylarına islam dine belän bergä ütep kergänder.

Tatar tübätäyläreneñ töp ike töre bilgele: yarım şar formasındağı taqıya häm kisek qonus formasındağı käläpüş. Taqıya ğädättä ayırım çöysıman yalğawlardan, ä käläpüş, ike öleştän: qırıydan häm tübädän tegelgän. Tatarlarda qatı häm yarım qatı nigezle tübätäylär taralış tapqan, yomşaq yäki yarım yomşaq (Urta Aziä) tübätäylär elek şaqtıy siräk oçrağan.

N.İ. Worob'yev fikereñçä, yarımşar-sıman taqıya çın tatar tübätäye bulğan. Anıñ urta ğasır suğışçılarınıñ şlem astınnan kiä torğan baş kiemennän üsep çıqqan buluı ixtimal. Käläpüş tübätäyne, bigräk tä anıñ çuqlısın, tikşerenüçelär XIX yöz urtasında tatarlarnıñ könküreşenä törek fäse ütep kerü belän bäyläp qarıylar. Tatarlar tübätäy östennän ğädättä eşläpä yäki bürek kigännär; fäs bolay kiyü öçen uñaysız bulğan häm käläpüş tibındağı tübätäygä äwerelgän, tatar tübätäyeneñ töp töre bulıp kitkän.

Tübätäy tegü materialı bulıp nigezdä bärxet häm welwet xezmät itkän. Ayıruça qupşı baş kiemnäre yefektän häm parçadan tegelgännär. Küpçelek tübätäylärneñ eçlege kice-mamıq tuqımadan, siräk oçraqlarda yefäktän eşlängän. Tübätäyneñ nigeze neçkä waq cöylärdän torğan, alar quldan başqarılğannar. Qatılıq birü öçen cöy aralarına neçkä bawlar kertelgän.

Tübätäylär ber tondağı, kübräk qarasu tuqımalardan tegelgän, tik siräk oçraqta ğına (XIX yöz urtasınnan başlap) törle töslärdäge tuqımalar faydalanılğan. Bärxet käläpüşlär ğädättä bötenläy çigeşlänmägännär yäisä yefäk ceplär, altın yä kömeş känitil, soñraq ence häm säylän belän çigelgännär.

Çigü öçen üsemlek ornamentları, şulay uq böten tübätäy buyınça suzılğan sızıqlar räweşendäge ornamentlar qullanılğan. Çigeleş däräcäse häm tibı buyınça öç, dürt, biş ürnäkle dip atalğannar. Qırıyları çigelgän tübätäylär — qırşaw, qırıy çigeşlärneñ buqetlar belän quşılması — qırşaw-buqet dip yörtelgän. Qayber (kübräk balalar öçen tegelgän) tübätäylärneñ tübä urtasına çuq tağılğan.

Ayıruça qupşı, zinnätle tübätäylär kömeş häm altın uqalarnıñ berniçä räte belän çigelgän. Öslekkä metall yaltırawıqlar tegep quyılğan. Mondıy tübätäylär, älbättä, bik qıymmät torğan häm xätta bay keşelär dä alarnı ayıruça tantanalı oçraqlarda ğına kigännär. Şüşındıy baş kiemen eş qına käläş üz qulları belän kiäw öçen äzerlägän häm ul tuy büläge bulğan.

Tübätäy çigü tatar xatın-qızları arasında şaqtıy kiñ taralğan qul eşe bulğan. Ämma XIX yöz urtasına tübätäylär äzerläw häm alarnı çigü tatar waq hönärçeläre käsebenä, ä ğasır azağına bu eş aqrınlap Qazandağı tatar eşmäkärläre qulına tuplanıp ölgerä. Tübätäylär genä tügel, ä bütän tatar baş kiemnäre (qalfaqlar), şulay uq tatar milli ayaq kiemnäre (çiteklär, başmaqlar h.b.) citeşterä torğan käläpüş-çitek promıselı barlıqqa kilä.

Baş kiemnären, şulay uq ayaq kiemnären äzerläw protsessı berniçä etapqa bülengän, här waq hönärçe (kiem kisüçe, tegüçe, çigüçe) protsessnıñ ber öleşen genä başqarğan. Qayber ostalar Qazannan yözlärçä kilometrda häm tağın da yırağraq urnaşqan awıllarda yäşägännär häm eş qına böten ğäiläläre belän eşlägännär. Citeşterüdän kilgän töp tabışnı xucaeşmäkärlär häm alıp-satarlar üz ara büleşkännär. Alar ostalar arasındağı turıdan-turı bäyläneşne tormışqa aşırğannar häm produqsiäne satu belän şöğellängännär. Tatar tübätäyläre Qazanda ğına tügel, ä Räsäyneñ küp kenä yärminkälärendä dä satılğannar; Urta Aziädä häm Qazağstanda alarğa soraw ayıruça zur bulğan.

20-30-nçı yıllarda barlıq promısellarnı oyıştıru eşe tamırdan üzgärde. Awıllar buylap sibelgän küp sanlı hönärçelärdän artellär tözelde (mäsälän, «Azat xatın»). Soñraq (60-nçı yıllarda) artellär citeşterü berläşmälärenä üzgärtep qorıldılar. Äytik, tübätäylär eşläp çığaru belän Qazandağı «Tegüçe» («Şweynik») citeşterü berläşmäse şöğellänä başladı.

Xäzerge waqıtta tübätäy xalıqnıñ kiñ qatlamı könküreşenä yañadan äylänep qayta. Xalıq sänğäteneñ tübätäylär xäzerläw töre saqlanıp qına qalmadı, ä üzeneñ üseşen däwam itterä, ul tatar xalqınıñ neçkä zäwığın, anıñ tabiği talantın çağıldıra.

Autor T. R. Näcipowa. 1994 yıl.

Buqlet Tatarstan Respublikınıñ mädäniät Ministrlığı yärdäme belän näşer itelde.

Сайт создан в системе uCoz